Memlükler Döneminde Kudüs’te Niyâbetin ve Dört Kâdılkudâtlığın Kuruluşu

Abstract

Bu makalede Memlükler döneminde Kudüs’ün idarî statüsünün vilâyet-ten niyâbete yükseltilmesi ve beraberinde şehirdeki adlî teşkilatta ve âlimlerin tayin süreçlerinde meydana gelen dönüşümler ele alınmıştır. Önceleri Dımaşk niyâbetine bağlı küçük bir vilâyet olan Kudüs 8. (14.) yüzyılın sonlarında doğrudan Memlükler’in siyasî merkezi Kahire’ye bağlı müstakil bir niyâbet haline getirilmiştir. Mevcut akademik çalışmaların çoğunda bu değişiklik Haçlı tehdidine karşı alınmış bir tedbir olarak yorumlanmıştır. Bu makalede ise Kudüs’te niyâbetin kuruluşu bürokratik merkezîleşme ve şehrin dinî önemiyle irtibatlandırılmıştır. Memlükler, selefleri Eyyûbîler döneminde birden fazla melikin hüküm sürdüğü parçalı siyasî yapıyı dönüştürerek Şam bölgesi şehirlerine sultanın vekili sıfatıyla nâibler atamışlardır. Kudüs’ün niyâbet haline getirilmesi de Mısır-Şam bölgesinin idaresini merkezîleştirmeye dönük bu çabanın bir uzantısıdır. Diğer taraftan bu dönüşümle birlikte Memlük sultanı Kudüs üzerindeki himâyesini güçlü bir şekilde ifade etme ve şehirdeki idarî, adlî ve ilmî işleyişi daha yakından denetleme imkânı bulmuştur. Ayrıca niyâbetin kuruluşunu takip eden otuz yıllık dönemde Kudüs’te mevcut Şâfiî kâdılkudâtlığına ek olarak sırasıyla Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî kâdılkudâtlıkları ihdas edilmiş, böylece Kahire ve Dımaşk gibi önemli merkezlerde uygulanmakta olan aynı anda dört kâdılkudâtın bulunduğu adlî düzene geçilmiştir. Yine niyâbetin kuruluşunun ardından Kudüs gerek idarî gerekse ilmî ilişkiler bakımından giderek Kahire’ye yakınlaşmış, şehirdeki önemli ilmî mansıplara tayinler doğrudan Kahire’den, saltanat makamından yapılmaya başlanmıştır.