Gamalı Haç (Swastika) ve Budist Uygur Kültüründe Kullanımı

Abstract

Kelime anlamı ‘iyi olma’ demek olan swastika, Sanskritçe bir sözcüktür. Çok eski zamanlarda Hindistan’dan kültürel ve siyasi değişmeler neticesinde dünyanın çeşitli bölgelerine aktarılan bu nesne, ‘güneş’ ve ‘ateş’ ile alakalı çağrışımlara sahiptir. Hinduizm ve Budizm’de kutlu objeler arasında yer alan swastika, özellikle de ateş tanrısı Agni ile tanrılar tanrısı Indra’ya ait bir sembol olarak ‘şans, talih; kutluluk’ gibi değerlere sahiptir. Türkiye Türkçesinde gamalı haç (swastika) ve Batı dillerinde (İngilizce, Almanca vs.) fylfot, gammadion, crooked cross, hakenkreuz, gammation, gammate cross, crux gammata şeklinde adlandırmalara sahip swastika, hem yazılı belgeler hem de görsel sanata dair ürünlerde görülmektedir. Hindistan’da yazılı belgeler tanıklığında Vedalar ve kutsal Budist metinlerin başında ve sonunda ‘şans, talih’ figürü olarak geleceğe dair temenniyi yansıtan bu nesne, arkeolojik kazılardan elde edilen heykel, kap-kacak, taş, kaya vs. görsel ürünlerle de görülmektedir. Eldeki eser, Budist Uygur metinleri tanıklığında Sanskritçe swastika ifadesinin İslam öncesi Türk inanç sistemindeki yerini belirleme amacından ileri gelmektedir. Çalışma, altı başlıktan oluşmaktadır. Çalışmanın ilk başlığı, Hint kökenli swastika teriminin başta sözlük anlamı olmak üzere, çeşitli kültürlerdeki yansımalarını içermektedir. İkinci başlıkta, swastika nesnesinin Hinduizm ve Budizm’deki yerine ve yansımalarına yer verilmektedir. Üçüncü başlıkta, geçmişte çoğu inanç sisteminde özellikle de Hint dinlerinde saygın bir nesne olan swastika’nın 20. yüzyılda Almanlarla siyasi bir sembol hâline gelişi üzerine değerlendirmeler yer almaktadır. Swastika’nın sahip olduğu pozitif anlamın Nazilerle ‘vahşet’ ve ‘acı’ya dönmesi insanlık tarihi açısından ‘oksimoron’ bir durum sergilemektedir. Dördüncü başlıkta, swastika, İslam öncesi Türk inanç sisteminde görsel sanat unsurları tanıklığında Az Tamgası adıyla bilinmekte, İslamî dönemde ‘çarkıfelek’ adını alarak ‘Tanrı’nın birliği’ni sembolize etmektedir. Beşinci başlıkta, İslam öncesi Türk inanç sisteminde swastika’nın Budist Uygurlarda sahip olduğu dilsel ve kültürel düzeyi ortaya koyma amacı söz konusudur. Bu bölümde, öncelikle dilsel düzeyde Sanskritçe swastika sözcüğünün Türkçe söz varlığındaki karşılıklarına değinilmekte; kelimenin Türkçe karşılığının olmadığı; ağırlıklı olarak Toharca ve Çince sözcüklerle Sanskritçe swastika kelimesinin ifade edildiği görülmektedir. Budist Uygur metinlerinde yer alan örnekler genel olarak swastika objesinin hem tek başına hem de başka sözcükler yardımıyla ‘kutluluk’ bildirdiğini göstermektedir. Son olarak yazılı metinler tanıklığında, altıncı başlıkta Sanskritçe swastika ifadesinin İslam öncesi Eski Türk inanç sistemindeki diğer yansıması ise ‘alkış’ (dua) kategorisinde yer alan ‘temenni’ bildiren kalıp bir söze (oṃ svasti siddham) esin kaynağı olmasıdır. Genellikle Budist ritüellerin başında ve sonunda yer alan bu kalıp söz, Sanskritçe swastika sözcüğüyle ilişkilidir. Çalışmada çeşitli başlıklarla dilsel ve kültürel düzeyde açıdan ele alınan swastika kelimesi, Eski Türk inanç sisteminin Budist yönünü gösteren önemli bir kültür sözcüğüdür.