BUDİST UYGUR MİTOLOJİSİNDE DÜNYANIN MERKEZİ: ANAVATAPTA GÖLÜ

Abstract

Her dinde olduğu gibi Budizm’de de evrenin merkezi olarak kabul edilen kutsal bir dağ ile dağın içinden çıktığı veya hayat suyu kaynağı olarak hayat ağacına can veren bir su kaynağı (okyanus/deniz/göl) inancı mevcuttur. Budist mitolojiye göre evrenin merkezi etrafı yedi sıra dağlar ve okyanus ile çevrili olan ve Tanrıların, semavi varlıkların yaşadıkları Meru/Sumeru Dağı’dır. Bu dağın etrafındaki dört kıta arasında insanların yaşadığı güneydeki kıta olarak bilinen Jambudvipa’nın ortasında ise “dünyanın merkezi” olarak bilinen Anavatapta Gölü bulunur. Budist kaynaklara göre içinde Anavatapta adlı bir ejder hükümdarın (naga) yaşadığı bu mitolojik gölün içinden tüm kıtaya hayat veren dört büyük ırmak, dört ana yönde dört kutsal hayvanın ağzından çıkar ve tüm kıtayı besler. Bu nedenle Anavatapta, Budist dünya haritalarının tam ortasında ırmakların merkezden yayıldığı spiral bir formda tasvir edilmiştir. Sembolik olarak ise gölün Budizm’de “sekiz kutlu sembol” olarak bilinen astamangala ve içindeki lotus çiçekleriyle birlikte temsil edilmiştir. Sadece aydınlanmış olanların erişebildiği bu göl başta Budist aydınlanma ve Budist öğreti dharma olmak üzere refah, sağaltım, dünya hükümdarlığı gibi bir çok kavramı simgelemiştir. Göl kutsiyet arz eden bu nitelikleri sebebiyle ve bahsedilen tasvirleri doğrultusunda Budizm’in farklı dönemlerinde yapılmış mimari yapılara, sıvı kaplarına modellik etmiştir. Makalenin birinci bölümünde bu gölü konu alan Budist kaynaklar, anlatılar ve Budistlere göre gölün gerçek coğrafi konumundan bahsedilmiştir. Budizm’in doğduğu Hint kaynaklarına göre Himalayalar’da bulunan Anavatapta’ya karşılık gelen coğrafi unsur, Budizm Doğu Asya’ya doğru yayıldıkça kültürel adaptasyona uğrayarak değişmiş; Çin’de bu gölün dağ ile aynı adı taşıyan ve Doğu Türkistan’da bulunan Kunlun (Karanlık) Dağları’nda yer aldığı kabul edilmiştir. Ayrıca Budist anlatılar doğrultusunda Anavatapta Gölü’nün özellikleri, neleri simgelediği ve ona ilişkin metaforlar ele alınmıştır. Bu konular, bir sonraki bölümde gölü model ve sembol olarak alan üç farklı arkeolojik eser üzerinden pekiştirilmeye çalışılmıştır. Makalenin ikinci bölümünde ise bu kutsal merkezin Budist Uygur edebiyatında ve sanatındaki yerinin açığa çıkarılması hedeflenmiştir. Öncelikle başlıca Budist eserlerdeki metinler incelenmiş ve gölün hangi özellik ve metaforlarının öne çıkarıldığı incelenmiştir. İkinci olarak Budist duvar resimlerinde bu gölün ve içinde yaşayan ejder hükümdarın tasvirleri, dini ayinlere ilişkin sahnelerde yer alan havuz resimleriyle bağlantısı bir çok örnek üzerinden irdelenmiştir. Bu bölümde son olarak Budist Anavatapta Gölü temsilinin Türk-İslam döneminde havuz/su kaynağı tasvirlerinde benzerlik gösteren özellikleri hakkında kısa ipuçları verilmeye çalışılmıştır. Makalenin amacı, Budist Uygur mitolojisinde kutsal merkeziyetçilik anlayışı doğrultusunda metinlerde sıklıkla geçen Sumeru Dağı’nın yanı sıra Anavatapta Gölü’nün de gerek metinlerde gerekse resimlerde var olduğunu, kozmolojideki yeri ve Sumeru Dağı ile ilişkisini, Budist öğreti ve aydınlanma, refah, sağaltım ve dünya hükümdarlığı gibi kavramları simgelediğini örnekleriyle ortaya koymaktır.