Fârâbî’nin Tümevarım Anlayışı Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Bu makalede Fârâbî’nin tümevarım anlayışı tümevarımın tanım, kullanım amacı, beş sanattaki yeri, eğitim ve öğretimdeki işleviyle incelenmektedir. Çalışmanın iddiası, Fârâbî’nin tümevarımın doğasından kaynaklanan bazı problemlere cevap verebilecek şekilde kendi mantık anlayışına özgü olarak tümevarımı yorumladığıdır. Fârâbî’nin eserlerinin öncelendiği araştırmada metin analizi ve ikincil literatürdeki eserlerle yapılan karşılaştırmalardan faydalanılmıştır. Filozofa göre tümevarım, parçadan bütüne yönelik bir akıl yürütmedir. O, tümevarımı burhân sanatında tümel önermenin anlaşılması; cedeldeyse külli öncülün tasdiklenmesi açısından yorumlar. Fârâbî, salt tümevarımı bir ispat yöntemi olarak görmeyerek, Aristoteles’in burhân teorisindeki tümevarımın rolünü değiştirir. Ayrıca o, tümel kavram, önerme ve bilimin ilk ilkelerini tümevarımın maksatları arasında sayan Aristoteles yorumundan farklı bir öneri sunar. Filozof tekillerdeki ortak özelliklerin verili olmadan tümevarımla bilinemeyeceği, tümevarımın döngüsel olduğu ve tekillerin tümevarımla tüketilemeyeceği iddialarına cevap verir. Fârâbî, Aristoteles’te açıktan yapılmayan tam ve eksik tümevarım ayrımını yaparak tam ve eksik tümevarımın burhânî ya da cedelî akıl yürütmelerdeki kullanımıyla ortaya çıkan yargının kesinliğini tartışır. Fârâbî, tümevarımı, temsil ve tümdengelimle birlikte karmaşık argüman kurgulamak üzere kullanır. O, tümevarımın eğitim açısından faydalarını sayarak meseleyi bu boyutuyla analiz eder. Bununla beraber, farklı ifadeleri ışığında tecrübe ve tümevarımın nasıl bir ilişkiye sahip olduğu Fârâbî’nin eleştirilebilecek yönleri arasında sayılabilir. Sonuç olarak Fârâbî’nin tümevarıma dair bazı şârihlerin ışığında fakat kendi felsefesine uygun alternatif bir okumayı önerdiği söylenebilir.