Bir Harabe Şehrin Kaybolan Mabetleri: Eski Rumkale Merkezinde Cami ve Mescitler

Abstract

Günümüzde harabe haldeki Rumkale kalesi, ilk çağlardan beri Fırat Nehri kenarındaki korunaklı yerleşim alanlarından biridir. Orta çağda Haçlı seferlerinin etkisiyle Ermeni ve Yakubilerin katikosluk merkezi haline gelen bu şehir, geleneksel Hıristiyan inancında mühim bir mevki edindi. Memlukler tarafından fethedildikten sonra bir İslam beldesi hüviyetini aldı. Osmanlı döneminde vakıf sistemi içinde inşa edilen cami, mescit, medrese ve zaviye gibi yapılar, birkaç asır şehrin hâkim kültürü haline gelerek sosyal hayatı şekillendiren başlıca müesseseler oldu. 19. yüzyılda kale beylerinin bir takım isyan ve taşkınlıkları ile Kavalalı olayının yarattığı tahribattan dolayı kale yerleşime kapatılarak boşaltıldı. Terk edilen kale zamanla harabe hale geldiği gibi buradaki mabetler ve vakıf eserler de tamamen yıkılarak kayboldu. Rumkale’deki vakıf yapıların bölge halkı tarafından neredeyse tamamen unutulmuş olması ve Birecik Barajının yapımıyla kale etrafındaki yerleşim harabelerinin sular altında kalması buradaki vakıf kültürünü ortaya çıkarmayı zaruri kılmaktadır. Diğer yandan 19. yüzyılda Rumkale’yi ziyaret eden batılı gezginlerin harabelerdeki kilise ve manastır kalıntılarını öne çıkaran anlatıları, modern dönem araştırmalarında şehrin mimari yapıları için başlıca referanslar halini almıştır. Rumkale’nin tarihi süreçteki şehir kimliği, dönem ayrımı yapmayan akademik çalışmalarda Hıristiyan mabetler üzerinden pekiştirilmektedir. Son yıllarda kale harabelerine dair envanter çalışmalarında benzer şekilde kilise ve manastır kalıntılarının ön plana çıktığı buna mukabil Müslüman mabetlerin ismen dahi tespit edilemediği dikkat çekmektedir. Şehrin Memluk ve Osmanlı dönemlerinde edindiği yeni kimliği doğru bir şekilde ortaya koymak için burada inşa edilen Müslüman mabetlerin tarihi kayıtlar ışığında tespit edilmesine ihtiyaç vardır. Bu çalışmada Osmanlı arşiv kaynaklarına yansıyan kayıtlar ışığında başta Ulu Camii olmak üzere Rumkale yerleşim alanındaki tarihi cami ve mescitlerin tespit edilmesi, inşa dönemleri, görevlileri, hizmet sahaları, vakıf kaynaklarının belirlenmesi ve bazı eski resmilerinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Cami ve mescitlerin herhangi bir vakfiyesi günümüze ulaşmadığından çalışmanın temel kaynaklarını Osmanlı’nın bölgeyi ilhakından sonra düzenlenen tahrir defterleri, vakıf atama kayıtlarını ihtiva eden hurufat defterleri, vakıfların gelir giderlerini yansıtan vakıf muhasebe defterleri ve evkaf fonundaki diğer arşiv malzemesi oluşturmaktadır.