Abbâsî Dönemi İktisat Coğrafyası ve İslam İktisat Düşüncesine Mekânsal Bir Yaklaşım: Câhiz’in al-Tabassur bi’t-Ticâra İsimli Eseri Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Amr b. Bahr el-Câhiz el-Kinânî (ö.255/869) Arap edebiyatının en önemli simalarından biri olmasının yanı sıra kelam, fıkıh, tefsir, tarih, coğrafya, siyaset, ahlak, sanat ve iktisat gibi alanlarda önemli eserler kaleme alan velûd bir İslam alimidir. Câhiz, Abbâsî hanedanlığının en parlak yıllarında devrin önemli merkezlerinden biri olan Buhara’da yaşamış ve bir bilim insanı olarak dönemin yöneticileriyle etkileşimde bulunmuş bir isimdir. Onun entelektüel birikimi ve yaşadığı dönemin siyasi-kültürel ortamı, eserlerini farklı disiplinlerin perspektifinden incelemeyi zorunlu kılmaktadır. Bu çalışmada, İslam kültürünün önemli bir bileşeni olan iktisat coğrafyasının Abbâsî dönemi ile mekânsal ilişkisi Câhiz’in et-Tebassur bi’t-Ticâra isimli eseri bağlamında incelenmiştir. et-Tebassur bi’t-Ticâra, Câhiz’in geniş İslam coğrafyasındaki seyahatleri ile pazar ve panayırlardan edindiği tecrübeler ve tacir olarak kazandığı bilgilerden beslenen bir çalışmadır. Bu yönüyle eser, Abbâsî dönemi İslam dünyasının ekonomik yapısını, ticaretin coğrafi dağılımını ve dönemin ticari ilişkilerini detaylı bir şekilde ortaya koyduğundan İslam iktisat coğrafyası ve İslam iktisadı literatürüne katkı sunacak bir mahiyettedir. Diğer taraftan iktisat coğrafyası, ekonomi ve coğrafyanın kesiştiği bir birleşimi ihtiva ettiğinden İslam kültürü açısından özellikle de Abbâsî döneminde önemli bir inceleme alanını ifade etmektedir. Çünkü Abbâsî dönemi, İslam medeniyetinin birçok alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir zaman dilimidir. Nitekim bu dönemde İslam dünyası; ekonomik, kültürel ve bilimsel açıdan büyük gelişmeler kaydetmekle birlikte ticaret yollarının önemli ölçüde genişlemiş olması iktisat coğrafyasının gelişimine de katkı sunmuştur. Bu çalışma, Câhiz el-Kinânî'nin et-Tebassur bi’t-Ticâra eseri üzerinden iktisat coğrafyasının Abbâsî dönemi boyunca nasıl geliştiği ve bu gelişmenin hangi mekânsal faktörlerle ilişkili olduğunu, Abbâsî dönemi İslam dünyasının iktisat coğrafyası ile bu dönemin ekonomik yapısının nasıl anlaşılacağını Câhiz’in geniş İslam coğrafyasına yaptığı seyahatler, pazar ve panayırlardan edindiği izlenimleri ve tacir olarak yaşadığı deneyimleri merkeze alarak derinlemesine analiz etmeyi amaçlamaktadır. Yapılan literatür araştırması sonucunda Abbâsî dönemi İslam iktisat coğrafyasını müstakil olarak ele alan ve bunu da eser-müellif ilişkisi içerisinde inceleyen bir çalışma tespit edilemediğinden araştırma konumuza odaklanan kapsamlı bir çalışmanın eksikliği ortaya çıkmıştır. Mevcut çalışmalar genellikle Orta Çağ İslam dünyasının sosyal ve ticari hayatını genel olarak ele almış, Basra Körfezi'nde uluslararası taşımacılık ve deniz ticareti gibi spesifik konulara yoğunlaşmış, bölgesel ticaret hareketliliği ve liman şehirlerinin rollerini incelemiştir. Yöntem olarak bu çalışmada İslam medeniyetine ait iktisat coğrafyasının Abbâsî dönemi ile mekânsal ilişkisi, ilgili literatür ve tarihsel bağlam eşliğinde dönemin temel kaynakları taranarak incelenecek ve elde edilen bulgular hem coğrafya hem de iktisadi açıdan karşılaştırmalı olarak analiz edilerek İslam iktisat düşüncesine coğrafi etmenlerin ve mekân ilişkisinin etkisi incelenecektir. Ayrıca, Abbâsî dönemi İslam dünyası ile Câhiz’in yaşamı ve eserleri hakkında kapsamlı bir literatür taraması, dönemin ekonomik, kültürel ve bilimsel gelişmelerini anlamak için tarihsel bağlam değerlendirmesi, eserde geçen ticaret yapısı, ürün çeşitliliği, ticari ilişkiler ve ekonomik faaliyetlerin coğrafi dağılımı gibi unsurlar; dönemin diğer kaynaklarına başvurulması, modern akademik çalışmalarla karşılaştırmalı metin analizi ve çağın coğrafi ve iktisadi yapısının incelemesi bu yöntemin genel çerçevesini ihtiva etmektedir. Sonuçları itibariyle bu çalışma, İslam iktisat coğrafyasının dönemsel evrimine odaklanarak, özellikle Abbâsî döneminin ticaret ve ekonomik faaliyetlerinin boyutlarını Câhiz el-Kinânî'nin aktardığı verilerle ortaya koymuştur. İncelenen döneme ait ticaret yolları ve rağbet gören ürünler dikkate alındığında -dönemin ekonomik ve sosyal yapısının anlaşılmasına olanak sağlayan- et-Tebassur bi’t-Ticâra isimli eserin hem iktisadi coğrafya hem de kültürel birikimin incelenmesi açısından önemli bir kaynak olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Câhiz el-Kinânî'nin eserinin, Abbâsî dönemi İslam dünyasının ekonomik ve sosyal yapısının anlaşılmasında önemli bir kaynak mesabesinde olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca eserin, yapılan değerlendirme ve analizler sonucunda İslam iktisat düşüncesi tarihinin kaynakları arasında yer aldığı doğrulanmıştır. Bu bağlamda, et-Tebassur bi’t-Ticâra isimli eserin hem akademik hem de tarihsel perspektiften, İslam iktisat coğrafyasının analizine katkıda bulunan önemli bir eser olduğu sonucuna ulaşılmıştır.