MISIR’DAKİ MODERN ARAP EDEBİYATI ENTELEKTÜEL UYANIŞININ ÖNCÜSÜ: RİFÂ’A RÂFİ’Î ET-TAHTÂVÎ (1801-1873)

Abstract

1798 yılında Napolyon’un Mısır’ı işgali ile başlayan süreç, klasik bir askerî harekâtın çok ötesine geçmiş ve işgalden kısa bir süre sonra ülkenin birçok kurumunun yeniden yapılanmasına neden olduğu gibi Arap edebiyatı için de bir milat olmuştur. Zira Mehmed Ali Paşa’nın Avrupa’yla rekabet edebilmek adına eğitim için İtalya ve Fransa gibi ülkelere öğrenci gönderme seferberliği, sadece askerî ve teknik alanlarla sınırlı kalmamış, Rifâ’a Râfi’î et-Tahtâvî’nin başını çektiği tercüme hareketleriyle de Mısır’da özellikle şiir ve nesirde edebiyatın canlanmasına ve sonuçta modern Arap edebiyatının ilk yapıtlarının ortaya çıkmasına ortam hazırlamıştır. Tahtâvî’nin hayatında Ezher Üniversitesinden hocası Hasan el-Attâr’ın özel bir yeri olmuştur. Çünkü Attâr, Fransız işgalini yakından görmüş, onların Mısır’da kaldıkları üç yıl boyunca başta matbaa teknolojisi getirmek, laboratuvar ve kütüphane kurmak gibi yaptıkları birçok faaliyeti gözlemlemiş ve ülkenin Fransa’nın işgaline nasıl ve niçin maruz kaldığını uzun uzun düşünme imkanına kavuşmuş bir kişidir. Attâr, özetle bu geri kalmışlığın sebebini, eğitim sisteminde sadece dinî eğitimin verilmesi anlayışından kaynaklandığı kanaatine ulaşmıştır. Zira önceki âlimlerin dinî ilimlerle beraber matematik, astronomi, tıp ve fen bilimleri gibi diğer ilimleri de tahsil etmelerinden dolayı ileri seviyeye ulaştıklarını öğrencilerine aktarmaya çalışmıştır. Tahtâvî de hocası Hasan el-Attâr’ın bu anlattıklarından etkilenmiş ve ülkenin felaha ve refaha ermesinin ancak Batı standartlarında eğitim verilmesiyle mümkün olacağına inanmıştır. Hocası Attâr da Tahtâvî’nin çalışkanlığı ve ilme düşkünlüğünden dolayı Paris’e gönderilecek olan öğrenci heyeti arasına görevli olarak girmesini sağlamıştır. Tahtâvî, 1826 yılında Paris’e gönderilen öğrencilerin dinî vecibelerinin takibi, onlara rehberlik yapması ve harcamalarını takip etmesi için görevlendirilmiş olmasına rağmen O, bu görevlerinin yanında Fransızcayı çok iyi derecede öğrenmiş ve ülkesine döner dönmez tercüme faaliyetlerine başlamıştır. Onun bu çalışkanlığı ve gayreti, başta öğrenci heyetinin Fransa’daki sorumlusu Edme François Jomard olmak üzere birçok Fransız bilim insanının takdirini kazanmasına sebep olmuştur. Yine onun Mehmed Ali Paşa’ya yazdığı tavsiye mektubu ile Tahtâvî, Mısır’a döndüğü zaman önemli kurumlarda görev almıştır. O, tercüme faaliyetlerini Avrupa’nın yüzyıllar içinde meydana getirdiği müktesebatlarını kısa yoldan ülkesine kazandırmak olarak görmüştür. Daha Mısır’dan ayrılır ayrılmaz Tahlîsu’l-ibrîz fî telhîsi Bâriz /Paris Özetinde Saf Altının Arıtılması adını vereceği roman-seyahatname tarzındaki eserini kaleme almaya başlamıştır. Paris’te bulunduğu beş yıl zarfında hiç boş durmamış, sürekli kendisini geliştirmiştir. Ezher Üniversitesinden mezun olmasına ve ülkede Avrupa’dan gelen her şeye nefretle karışık şüphe ile yaklaşımın hâkim olduğu bir ortamda yetişmesine rağmen Fransa’yı tarafsız bir tutumla gözlemlemiş, lehte ve aleyhte olan görüşlere itibar etmemiş ve kendisini Fransa özelinde Batı dünyasının geldiği noktayı objektif olarak tahlil edebilecek bir konuma yükseltmeyi başarmıştır. Tahtâvî, Abbasiler döneminde başlanılan tercüme faaliyetlerinin İslam dünyasına ne derecede olumlu etkilerinin olduğunu bildiği için benzer bir çalışmanın Mısır’da olması için Diller Okulu açılması teklifinde bulunmuş ve dönemin idaresi bu teklifi kabul etmiştir. Buradan mezun olan talebeler, zaman içerisinde önemli kitapları Arapçaya tercüme etmek suretiyle ülkelerine katkıda bulunmuşlardır. Tahtâvî, Fenelon’un Télémaque (Telemak) isimli eserini tercüme ederek roman türünü Mısır’a tanıtmıştır. Şiirde yeni edebî akımları aktarmak suretiyle birçok şaire yol göstermiştir. Ayrıca Paris’te sıklıkla gittiği tiyatroyu Mısır halkının beğenisine sunmak istemiş, yoğun tercüme faaliyetlerinden dolayı bu işi öğrencisi Muhammed Osman Celâl’e havale etmiştir. Muhammed Osman da Fransız tiyatro yazarları Molière ve Racine’nin birçok eserini Arapçaya tercüme etmiştir. Bunların dışında Tahtâvî, hikâye ve gazete makalesi ve röportaj türlerinin de ilk örneklerini vermiştir. Tahtâvî’nin gerek telif ettiği ve gerekse tercüme yoluyla Arapçaya kazandırdığı eserler, yazar ve şairlere ilham kaynağı olmuş ve onların Batı tarzı edebî eserler vermesine imkân sağlamıştır. Tahtâvî’nin tüm bu gayretleri, modern Arap edebiyatının Mısır’daki entelektüel uyanışında onu öncü ve sembol isim haline getirmiştir.