KUTSALI FEDA ETMEK: SAFEVİ DEVLETİ’NDE MERKEZİLEŞME SÜRECİ VE DİNSEL DÖNÜŞÜM

Abstract

Diğer Türk-Moğol kökenli devletlerle birçok noktada benzerlikler taşımasına rağmen, Safevi Devleti’nin (1501-1722) kuruluşu ve gelişiminin kendine özgü yönleri vardır. Safeviler İran’da bir tarikat olarak ortaya çıkmışlardır ancak zaman içinde çeşitli Türkmen aşiretlerini ve tasavvuf örgütlerini sadece dinsel değil, aynı zamanda askeri ve politik liderlikleri altında birleştirerek bir Kızılbaş kimliği oluşturmuşlardır. Kuruluş döneminde Safevi Devleti’nin idari yapısı büyük ölçüde Kızılbaş inancıyla özdeşleşmiş ve Kızılbaş göçebe aşiret savaşçılarının siyasi ve askeri hâkimiyeti temelinde örgütlenmiştir. Safevi aşiret konfederasyonu, selefleri gibi, kuruluşundan sonra merkezi-bürokratik bir devlete dönüşmeye başlamıştır. Bu makalede, Safevi aşiret konfederasyonunun birçok farklı ve yarı-bağımsız güç odağının etkileşim içinde olduğu bir politik örgütlenmeden merkezi-bürokratik bir devlete dönüşümü sürecinde dinin rolü tartışılacaktır. Amaç, Şah I. İsmail’in, merkezileşme ve bürokratikleşme sürecinin ihtiyaçları doğrultusunda, dinsel söylemlerini yeniden üreterek ve dinsel alanı yeniden örgütleyerek devleti kurumsallaştırmaya çalıştığını göstermektir. Bu süreçte, “kutsal” Safevi Şahı’nın desteklediği pragmatist bir Onikicilik anlayışı, Kızılbaş taraftarlarını ve inancını kamusal alandan dışlayarak kurumsallaşmaya başlamıştır.