Kastamonu’da Âzatlı Terekelerine Dair Gözlemler (1760-1869)

Abstract

Osmanlı Devleti’nde kölelik sistemi, kuruluştan 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayan reform ve yasaklamalarla birlikte azalarak da olsa devletin sonuna kadar varlığını devam ettirmiştir. Genel olarak İslâm hukuku çerçevesinde yürütülen bu sistemin sosyoekonomik bağlamdaki uygulanışı, kadı mahkemelerinde görülen satış, mükâtebe veya âzat etme gibi çeşitli kayıtlar vasıtasıyla izlenebilmektedir. Bu kayıtlardan biri de terekelerdir. Özellikle Osmanlı toplumunun sosyoekonomik ve maddî kültür evreni hakkında çok yönlü araştırmalara kapı aralayan tereke kayıtları, kölelik çalışmaları özelinde de zengin veri setleri sağlamaktadır. Bu noktada köleler, terekelerde mirasın bir unsuru olarak; âzatlı ise miras bırakan “mûris” olarak veya alacak borç ilişkilerinde ticarî rollerle karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma, 1760 ile 1869 yıllarını kapsayan Kastamonu Şer’iyye Sicilleri’nde bizâtihi miras bırakan âzatlıların ve onların neslinin tereke kayıtlarına odaklanmaktadır. Bununla birlikte içinde bulunulan toplumla kıyas noktaları belirleme açısından farklı tereke kayıtları da kullanılmıştır. Kayıtlar sosyoekonomik, demografik ve maddî kültür açılarından incelenmiştir. Tereke sahiplerinin âzatlı olmalarından dolayı ortaya çıkan velâ bağı da ayrıca değerlendirilmiştir. Buradan hareketle onların toplum nazarında kabul edilme düzeyleri, farklılaşmaları veya uyumları sorgulanmıştır.