ÖZBEK YAZI DİLİNİN MESELELERİ

Abstract

Özbek yazı dili, Türkistan coğrafyasında geçmişi bir asra dayanmayan, daha önce kullanılan tarihi Türk yazı dillerinde olmayan sesleri de içeren bölge insanının konuşmasına dayalı oluşturulmuş bir yazı dilidir. Yazı dilinin oluşmasında Rus Çarlığı döneminde esaslarını İlminski ve Ostroumov’un belirlediği, idarenin kabul edip desteklediği kararlar vardır. Yerli halka konuştuğu lehçe ve Kiril alfabesi ile eğitim verilmesi, bu eğitim sırasında Rusçaya mahsus sesleri gösteren işaretlerin özellikle üzerinde durulması ve benimsetilmesi anlayışının mevcut yazı dilinin oluşmasında payı büyüktür. Yazı dilinin de bölge insanının da isimlendirilmesi Ostroumov’un bölge hakkındaki çalışmalarına dayanan misyonerlik anlayışının bir parçasıdır. Arap alfabesinin ıslah çalışmaları, Latin alfabesine geçiş, Latin alfabesinin Ostroumov’un belirlediği esaslar dikkate alınarak yeniden düzenlenmesi, yazı diline esas olan ağzın veya ağızların tespiti gibi konular Özbek yazı dilinin ortaya çıkışından günümüze kadar imlâ ve telaffuzda ortak bir paydaya henüz varılamamasında etkili olmuştur. Çalışmada Rus Çarlığı ve Sovyetler Birliği dönemindeki idarenin problemin ortaya çıkışındaki rolü ele alınarak yazı dilindeki sebep olduğu problem ve bunun Özbek yazı dilindeki diğer konulara yansıması ele alınmıştır. Özbek yazı dilinin gramerinin oluşması, ele alınıp işlenmesi, yazı dili sözlüğünün oluşturulması, bahsedilen problemlerin Özbek sözlükçülüğündeki oluşturduğu problemler ayrıntılı olarak verilmeye çalışılmıştır. Buna, dönemin siyaset ilişkileri, ana dille eğitim, yazı dilinin oluşmasındaki etkenler ele alınarak verilmeye çalışılmıştır.