KÜLTÜREL ŞEMA TEORİSİ DOĞRULTUSUNDA ÇEVİRMEN HABİTUSUNA BİR BAKIŞ

Abstract

Çeviribilim 1970’lerden sonra yeni bir uluslararası ve disiplinlerarası akademik alan olarak ortaya çıkmıştır. Çeviribilimin disiplinlerarası doğası nedeniyle bu alanda çeviri sürecine ilişkin birçok gelişme gözlemlenmektedir. Çeviribilimin yararlandığı bilim dalları arasında göstergebilim, dilbilim, dil felsefesi, kültür sosyolojisi, edebiyatbilim, sözlükbilgisi, terminoloji, uzmanlık dili araştırmaları, bilgi yönetimi, eğitim bilimleri, psikoloji ve iletişimbilim yer almaktadır ve çeviribilim bu bilim dallarıyla etkileşim içinde bulunmaktadır. Bu bağlamda “kültür şeması” ve “habitus” gibi ayrı disiplinlere ait iki kavram farklılıklarına rağmen çevirmenin bilgi birikimi çerçevesinde çeviribilim alanında ortak bir paydada yer alabilmektedir. Kültürel şema teorisi; felsefe, psikoloji, sosyoloji, antropoloji gibi disiplinlerde kullanılan bir kavramdır. İlk olarak 1930'larda ortaya çıkmış olan Şema kavramı 1970 ve 1980'lerde hem bilişsel psikoloji hem de bilişsel bilimdeki gelişmelerin önem kazanmasıyla daha çok fark edilmiştir. Bourdiou’nün ortaya koyduğu habitus ise sosyolojide ortaya çıkmış ve sonrasında birçok alanın yanı sıra çeviribilimde de yer bulmuş bir kavramdır. Bu ifade, bir kişinin yetiştirilmesi, eğitimi, deneyimleri ve kültürel geçmişinin bir sonucu olarak gelişen rutinlerini, düşünce biçimlerini ve eylemleri ifade eder. Bourdieu'ya göre bir kişinin habitusu, dünya görüşü, dili, değerleri ve davranışları üzerinde etkisi olan bilinçaltında kültürel olarak oluşturulmuş yapılardır. Çeviri bağlamında bir çevirmenin habitusu, çeviri sırasında çevirmenin kendi kültürel, dilsel ve deneyimsel geçmişinin etkisini ifade eder. Bir çevirmenin çeviri sürecinde aldığı kararlar, terim seçimi, ifade biçimleri ve anlam aktarımı da dâhil olmak üzere, alışkanlıklarından etkilenebilir. Çevirmenler kendi alışkanlıklarını ve kültürel geçmişlerini anlayarak çalışarak daha iyi çeviriler üretebilirler. Bir kişinin kültürel şeması ve habitusu arasındaki benzerlik çok dikkat çekici olsa da aralarında bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Bir kişinin kültürel şeması ile habitusu hakkında bilgi sahibi olmak o kişi ile daha etkili ve kültürel olarak duyarlı bir şekilde etkileşimde bulunmamızı sağlar. Bir çevirmenin kendi kültürel şemasına ve habitusu hakkında bilgi sahibi olması da benzer şekilde; o çevirmenin ortaya çıkardığı çevirilerin daha başarılı olmasını sağlar. Bu çalışmanın amacı, çevirmenin habitusunun kültürel şema teorisi doğrultusunda kaynak taraması yöntemi ile araştırılıp çeviribilim alanında benzerliklerinin ve farklılıklarının ortaya koyulmasıdır.