Câbîzâde Halîl Fâ‘iz Efendi’nin Fezleketü’l-Hisâb İsimli Eseri Bağlamında Hesâb-ı Sittînî

Abstract

Osmanlı’da 10 tabanlı sayı sistemi (Hesâb-ı Hindî) ile birlikte, hesâb-ı zihnî ve hesâb-ı sittinî adı ile iki farklı sayı sistemi daha kullanılmaktadır. Bu sayı sistemlerinden hesâb-ı sittinî adı ile tanımlanan ve genel olarak 60 tabanlı sayı sistemini ifade eden hesap sistemi özellikle astronomik hesaplamalarda kullanılmaktadır. Bununla birlikte ilgili hesap sisteminin trigonometrik hesaplamalara ilişkin matematik kaynaklarında kullanıldığı da bilinmektedir. Bu çalışmada, hesâb-ı sittinî okuyucuya tanıtılırken aynı zamanda matematik ya da astronomi araştırmalarında hesâb-ı sittinî ile karşılaşması muhtemel olan bir bilim tarihçisine veya okuyucusuna yardımcı olmak hedeflenmiştir. Çalışmada hesâb-ı sittinî tarihsel arka planı ile ele alınmış ve Osmanlı hesap sistemindeki yerine dikkat çekilerek yaygınlığına vurgu yapılmıştır. Araştırmada, daha önce üzerinde geniş çaplı müstakil bir çalışma yapılmamış olan Câbizâde Halil Fa‘iz Efendi’nin Fezleketü’l-Hisâb isimli eseri özellikle seçilerek eser incelemesi yolu ile yapılan bilim tarihi araştırmalarına katkıda bulunmak hedeflenmiştir. Ayrıca, çalışma boyunca Osmanlı matematiği içerisinde önem arz eden hesap kitap kitaplarında hesâb-ı sittinî sorgulanmış ve Fezleketü’l-Hisâb’ın ayırt edici yönleri genel anlamda açığa çıkarılmaya çalışılmıştır.