Bartleby i Michael K., czyli dlaczego tylko mężczyzna może stać się innym?

Abstract

Wiele już napisano na temat stworzonej przez Hermana Melville'a postaci Bartleby'ego – najczęściej inter-pre¬tu¬jąc słynne „wolałbym nie” jako różnie pojmowaną formę politycznego lub pre-politycznego oporu. Tę lawinę tekstów zapoczątkował, o czym się czasem zapomina, esej Gilles'a Deleuze'a „Bartleby albo formuła”, którego centralnym motywem jest nie opór, ale stawanie-się-innym: proces oddalania się od dominującego, więk¬szoś¬ciowego wzorca męskiej, europejskiej, kapitalistycznej i edypalnej tożsamości. Procesowi temu może jednak pod¬¬legać tylko wspomniany większościowy podmiot: inny, dzięki któremu możliwe jest stawanie się, pełni wy¬łącznie funkcję pomocniczą czy instrumentalną: w przypadku tekstu Melville'a, to bezimienny narrator, a nie Bartleby, jest jego prawdziwym bohaterem. Stawanie się jest więc przygodą zarezerwowaną dla podmio¬tu większościowego. Deleuze wydaje się jednak nie zdawać sobie sprawy z tego ograniczenia. Tekst Coetzee'ego ukazuje natomiast, na przykładzie skazanej na porażkę relacji między tytułowym boha¬terem a próbującym go „zrozumieć” lekarzem, asymetrię dwóch terminów stawania się i podporząd¬kowanie innego, a tym samym dekonstruuje hierarchię zawartą w pojęciu stawania się.