Освещение причин распада СССР в трудах историков США, Объединенного Королевства и Франции (XXI век)

Abstract

Зарубежные историки называют главной причиной распада СССР слабость его экономики, хотя военная промышленность страны постоянно производила конкурентособное оружие. Задачи его продажи стимулировали вооруженные конфликты, ослабляя официальную идеологию мира и дружбы. Избыточный военный комплекс создавал неприемлемую диспропорцию относительно производства потребительских товаров. В целом, вместо замены социализма на капитализм обществу требовались рыночные механизмы в производстве, но социализм при формировании бюджета. Второй причиной названо исчерпавшее себя в 1970–1980-х гг. партийно-идеологическое управление государством, а приватизация сырья и крупных преприятий обесценила идеи плановости и госконтроля. Третьей причиной было бездействие государства в деле защиты закона и правопорядка, что привело к независимости РСФСР. Это бездействие проявилось в игнори-ровании национального вопроса вплоть до марта 1990 г. и открытом произволе, включая энергетически-транспортную блокаду Арцаха с Арменией, организованную против союзной республики с августа 1989 г., и опера-цию «Кольцо», когда советская армия, применив 30 апреля – 16 мая 1991 г. танки и артиллерию, уничтожила 26 сел, убила 149 человек и депортировала после пыток 5.000 жителей армян. Четвертой причиной стало одновременное решение всех вопросов, хотя требовались мягкие и постепенные действия. Быстрое, одновременное решение всех вопросов вызвало перенапряжение сил и массовую нищету. Западные авторы отмечают, что разрушение общесоюзного рынка, разрыв внутренних связей и дальнейший развал СССР не были обязательными или неизбежными. Հոդվածում քննարկվում են ԽՍՀՄ փլուզման պատճառները՝ XXI դարի օտարերկրյա պատմաբանների տեսանկյունից: Որպես առաջին պատճառ, նշվում է ԽՍՀՄ տնտեսության ցածր արդյունավետությունը, թեև, դրան հակառակ, երկրի ռազմարդյունաբերությունը մշտապես եղել է մրցունակ և քաջալերել է ռազմական ընդհարումները, որոնք, սակայն, վնասակար էին պաշտոնական գաղափարախոսության համար: Հաջորդ պատճառը պետության կուսակցական-գաղափարախոսական կառավարման համակարգի սպառված լինելն էր՝ 1970–1980-ական թվականներից: Կապիտալիստական պետությունը ղեկավարվում է փողի և օրենքի միջոցով, այնինչ ԽՍՀՄ արձակման գլխավոր խթան հանդիսացող հումքի և խոշոր ձեռնարկությունների սեփականաշնորհումը արժեզրկեց կառավարման պլանային սկզբունքը, և նման պայմաններում մեծ դրամագլուխը շրջանցեց պետական վերահսկողությունը։ Երրորդ պատճառը ԽՍՀՄ անգործունակությունն էր օրենքի և կարգապահության պաշտպանության ոլորտում, որ հանգեցրեց ՌԽԴՍՀ ան-կախացմանը: Այդ անգործունակությունը դրսևորվեց ազգային հարցի անտեսման և օրինապահության կոպիտ խախտումների (Հայաստան-Արցախի շարունակական շրջափակում, «Օղակ» գործողություն) միջոցով: Չորրորդ պատճառն այն էր, որ համակարգային ճգնաժամի պայմաններում հարկավոր էին լայնածավալ, բայց մեղմ քայլեր, իսկ բոլոր հարցերի միաժամանակ կարգավորումը հանգեցրեց չափից մեծ լարման և բնակչության համատարած աղքատացման: ԽՍՀՄ-ի շուկայի քայքայումը, ներքին կապերի խզումն ու նրա կազմալուծումն անխուսափելի կամ անհրաժեշտ չէին, ինչը հաստատում են նաև արևմտյան մասնագետները: Here are the causes of the USSR collapse: the first reason was low efficiency of economy, though its military production was quite competitive. The latter urged military conflicts, inflicting harm on official ideology. The country needed capitalism in the sphere of production but socialism when the budget was being distributed. The second reason was that the Party-ideological leadership of the State had run out in 1970–1980s: in the capitalist system the State operates by financial and legislative means. Besides, privatization of raw materials and large enterprises as a main incentive to dissolve the USSR devalued the idea of planning, since tycoons do not need the State control, at all. The thind reason consisted in the fact that the independence of the RSFSR was urged by inactivity of the USSR: the latter neglected all national problems and disregarded legality (the long-time blockade of Armenia–Artsakh, or during the operation, called “the Ring”). The fourth was that the system-wide crisis required large-scale but soft measures, because simultaneous solution of all problems created excessive hardships and widespread destitution of population. The Western specialists confirm, that disintegration of the Soviet common market, rupture of the intra-union cooperation and dissolution of the USSR were neither inevitable, nor necessary.