Diyadin (Ağrı) Doğal Traverten Köprülerinin Jeomorfolojisi ve Oluşumları, Doğu Anadolu, Türkiye

Abstract

Bu çalışma Murat ırmağı üzerindeki ender yer şekillerinden iki doğal köprünün jeomorfolojik özellikleri ve oluşumları üzerinde etkili olan faktörleri, ayrıca bu köprüler ile ilgili başlıca problemleri, köprülerin korunmasına yönelik yapılması gereken çalışmaları ve jeomiras olarak önemini ortaya koymayı amaçlamıştır. Çok özel jeomorfolojik süreçler sonucunda oluşan doğal köprüler, Diyadin (Ağrı) İlçesi’nin güneyinde Dibekli-Mollakara-Tazekent-Davut-Göğebakan-Taşbasamak köyleri arasında Diyadin Jeotermal Alanı (DJA) olarak adlandırabileceğimiz sahada Murat Irmağı üzerinde yer almaktadır. Sahada arazi gözlemleri yapılmış; jeolojik, jeomorfolojik ve tektonik özellikler incelenmiş, lazermetre ile alandaki traverten sırtları, konileri ve bacaları gibi traverten birikim şekillerinin özelliklerini ortaya koymaya yönelik olarak yükseltileri, uzunlukları ve genişlikleri ölçülmüş GPS ile koordinatları alınmıştır. Literatür çalışması gerçekleştirilerek, arazi çalışmalarında elde edilen sayısal verilerin doğrultusunda ArcGIS 10.8 paket yazılımı ile jeomorfoloji haritası üretilmiştir. Murat Irmağı üzerinde Köprüçermik Köprüsü KKB-GGD yönünde 64 m uzunluğundadır. Köprünün üst kesiminde genişliği 9,5-21 m arasında değişir. Murat Irmağı, köprü altında 7 m genişliğe sahip bir yatakta akış göstermektedir. Köprüyü oluşturan travertenlerin kalınlığı giriş kısmında 15 m, çıkış kısmında ise 22 m’dir. Traverten çökelimi köprünün giriş kısmının doğu yamaçında devam etmektedir. Köprüçermik Köprüsü’nün kuzeyinde yöre halkının “Kudret Köprüsü” adını verdiği doğal bir köprü bulunmaktadır. Murat ırmağı doğusundaki ve batısındaki yerleşmeleri birbirine bağlayan karayolu köprüsü olarak kullanılan köprünün genişliği 30 m, uzunluğu ise 63 metredir. Köprü, KKB-GGD istikametinde uzanan traverten sırtının KKB ucuna yakın kısmında açılmıştır. Bu doğal traverten köprülerden Köprüçermik Köprüsü, dünyada oluşum bakımından ender özelliklere sahiptir. Murat Irmağı iki kenarında, tektonik hatlar boyunca yüzeye çıkan termal suların oluşturduğu farklı doğrultulardaki traverten sırtlarının önce dikey yönde yükselti kazanmaları, daha sonra ise bu sırtların karşılıklı olarak akarsu yatağı üzerinde yatay yönde gelişmeleri ile oluşmuştur. Kudret Köprüsü ise Murat Irmağı’nın traverten sırtını alttan oyması ve daha sonra genişletmesi ile açılmıştır. Kudret Köprüsü fosil traverten köprüsü olup kısmen ilksel morfolojisini kaybetmiştir. Sahadaki diğer traverten birikim şekillerinde (koni, teras, baca, sırt gibi) olduğu gibi traverten köprüleri de doğal ve antropojenik kökenli çeşitli tehditler ile karşı karşıyadır. Diyadin Jeotermal Alanı (DJA) ‘ndaki bu birikim şekilleri karstik jeomiras olarak koruma altına alınmalı ve saha jeopark alanı olarak ilan edilmelidir.