6. Riskabealit ja riska oažžut váibmo- ja varrasuotnavigiid

Abstract

Kapihtal válddaha váibmo- ja varrasuotnadávddaid riskkaid sápmelaččain ja eará čearddalaččain geat orrot seammá guovlluin Davvi-Norggas. Čállosa vuođđun leat golbma artihkkala mat leat oassin Fimbenáilluántte-Susánna/Susanna Ragnhild Andersdatter Siri doavttergrádabarggus. Dáhtavuođđun leat ges dieđut jearahallanskoviin, klinihkalaš iskkademiin ja varraiskosiin mat čohkkejuvvojedje dearvvašvuođa- ja eallindilleiskkademiin SAMINOR 1 ja 2, mat čađahuvvojedje jagiin 2003–2004 ja 2012–2014. Dáhtát SAMINOR 2 iskkadeamis čájehit ahte sápmelaččain ja eará čearddalaččain leat hui seammá dásis dábálaš riskafáktorat váibmo- ja varrasuotnadávddaide, sihke go ledje árvvoštallon sierra ja ovttas riskakalkuláhtoriin (NORRISK 2) mii mearra 10-jagi riskka oažžut váibmodohppehaga ja vuoiŋŋaščaskkástaga. Buohtastahttin SAMINOR 1 ja 2 dáhtain čájehii mearkkašahtti njiedjama kolesterolas, varradeattus, borgguheamis ja gaskamearálaš rehkenaston 10-jagi riskkas (merrojuvvon NORRISK 2 riskascoriin). Varradeaddodálkkasgeavaheapmilassánii dievdduin, muhto ii nissoniin, ja goappaš sohkabeliin stuorui seakkášmihttu mearkkašahtti dien guovtti dearvvašvuođaiskkadeami gaskkas. Čearddalaš erohusat eai lean mearkkašahttit, eai nissoniin eaige dievdduin. Joatkevaš dutkamis čuovuimet oasseváldiid SAMINOR 1:is ja buohtastahtiimet sin riska dohppehallot váibmodohppehahkii dahje vuoiŋŋaščaskkástahkii, dan rájes go bohte iskkadeapmái jagiin 2003–2004 gitta lohppii jagis 2016. Buohcceviessosisačálihemiid ja jápminsivvaregistara (Dødsårsaksregisteret) dieđuid vuođul guorahalaimet lei go sápmelaččain ja eará čearddalaččain seamma riska jápmit dahje gártat buohccivissui váibmodohppehaga, koronára váibmovigi, vuoiŋŋašdohppehaga, vuoiŋŋaščaskkástaga geažil dahje muhtin seahkalas dávddaide gullevaččat juogo vuoiŋŋamaččaide dahje váibmo- ja varrasuonaide. Sápmelaččaid ja eará čearddalaččain ledje unna erohusat riska dáfus muhto sápmelaččain lei birrasiid 30 % alibut riskka go eará čearddalaččain oažžut vuoiŋŋašdohppehaga dahje vuoiŋŋaščaskkástaga. Vejolaččat sáhttá sápmelaččaid vuollegeappot rumašallodat leat oassin čilgehusas dasa.