BİR OSMANLI AYDINININ TAŞRAYA BAKIŞI: AHMET İHSAN’IN SEYAHAT YAZILARINDA İÇ ORYANTALİZM

Abstract

On dokuzuncu yüzyıl sonunda Osmanlı yazın ve matbuat kültüründe seyahat yazıları büyük bir artış gösterir. Bu yazılar asır sonundaki teknolojik gelişmelerin Osmanlı başkenti ile Anadolu arasındaki iletişim ve ilişkileri nasıl yeniden şekillendirdiğini izlemek için benzersiz bir imkân sağlar. Dönemin seyahat yazınının en önemli yazarlarından birisi, Servet-i Fünûn’un imtiyaz sahibi ve müdürü Ahmet İhsan’dır. Onun 1892-1896 arasında yeni açılan demiryolu hatları boyunca çıktığı üç seyahatin ardından kaleme aldığı yazılarında hem maddi hem zihinsel bakımdan modernite belirleyici bir rol oynar. Bir seyahatin gerçekçi bir kaydı olmaktan çok tıpkı otobiyografi ve hatırat gibi bir “ben anlatısı” olarak seyahat yazını, öznel bir tecrübenin temsilidir. Nitekim, Ahmet İhsan’ın taşraya bakışı aracısız tezahür etmez; bu bakış, seyahati kolaylaştırarak seyahat yazınındaki artışa da neden olan demiryolu ve fotoğraf gibi teknolojilerin aracılığıyla ve onların etkileriyle şekillenir. Yazılarında anlatmaya değer gördüğü şeyler ve bunları anlatırken kullandığı üslup, Osmanlı idari yapısının merkeziyetçiliğinin Osmanlı aydınının zihninde ne denli büyük bir karşılık bulduğunu gösterir. Yerel gündelik hayatın önüne çıkan kimi manzaraları karşısında Ahmet İhsan’ın olanı olduğu gibi anlamak yerine, onu düzene sokucu bakışı devrededir. Bu haliyle Ahmet İhsan’ın Anadolu taşrasını alımlayış ve temsili, Oryantalist bir nitelik arz eder. Değişen dünyanın farkında olan okumuş sınıfın bir mensubu olarak Ahmet İhsan, Anadolu’ya modern dünyanın imkânları içerisinden bakarken her fırsatta imparatorluk taşrasını Batı taşrası ile kıyaslar. Anadolu coğrafyası ve insanını Batı’nın Doğu algısını ödünç alarak aktarır. Bu makale, Ahmet İhsan’ın üç seyahat yazısını İstanbul aydınının taşra ile karşılaşması bağlamında ele alarak yazarın özellikle Oryantalist bakışının taşrayı alımlayış ve temsilini nasıl şekillendirdiğine odaklanıyor.