“ЧИСТКИ” СТАРЫХ БОЛЬШЕВИКОВ И КРАСНОЙ АРМИИ В ПЕРИОД МАССОВЫХ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ В СССР ПО СООБЩЕНИЯМ ТУРЕЦКИХ ДИПЛОМАТОВ (1936-1938)

Abstract

Büyük Temizlik, Bolşevikler arasında en kanlı iktidar mücadelelerinin yaşandığı bir döneme işaret etmektedir. Stalin dönemi ile ilgili en tartışmalı meselelerden olan Andrey Vişinski’nin başsavcılığını yürüttüğü SSCB Yüksek Mahkemesi Askerî Heyeti’nin yaptığı yargılamalarda uydurma iddianameler ile eski Bolşevik liderlerin ve Kızıl Ordu liderlerinin ortadan kaldırılması ile ilgili sorular hâlâ güncelliğini korumaktadır. Bu çalışma, eski Bolşeviklerin ve Kızıl Ordu liderlerinin yargılamalarının Türk diplomatların raporları çerçevesinde hem Türk diplomatlar hem de raporlarda yer verilen yabancı elçilik temsilcileri tarafından nasıl algılandığını ortaya koymayı hedeflemektedir. Çalışmaya Büyük Temizlik öncesinde Stalin ve muhalifler arasında yaşananlar, Türk Dışişleri Bakanlığı’nın SSCB’nin iç durumunu anlamaya yönelik hamleleri ile bunun sonucunda yaşanan ilk iktidar kavgasının muhasebesi ve Türk arşivlerinin önemi ortaya konularak başlanmıştır. İki bölüme ayrılan çalışmanın ilk bölümünde Büyük Temizlik’e giden yolda yapılan idarî ve hukukî düzenlemelere değinilmiştir. Ayrıca Stalin’in Romain Rolland ile yaptığı röportajdan Eski Bolşevikleri yargılayan mahkemelerin niteliğini ortaya koyan kısımlar aktarılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümü, Büyük Temizlik ile gerçekleştirilen mahkemelerin incelenmesine dayanmaktadır. Beş alt başlıktan oluşan ikinci bölümde ilk davadan Yejov’un tasfiyesine kadarki süreç arşiv belgeleri doğrultusunda incelenmiştir. İlk dava ile ilgili yorumlar, Stalin ve Troçki’nin açıklamaları ile verilmiştir. Ayrıca ikinci davada ortaya çıkan şüphelerin nedenleri anlaşılmaya çalışılmış, yabancı elçilerin yorumları kendi anılarına dayanılarak izah edilmiştir. Üçüncü alt başlık, Zekai Apaydın’ın olası savaşın öncesinde SSCB’nin yerini tayin etme girişimine ayrılmıştır. Üçüncü dava, kapalı olarak gerçekleşen ve bir gün süren mareşal ve generallerin yargılanmasıdır. Dava kapalı olduğundan içeriği değil davanın SSCB’ye etkisi değerlendirilmiştir. Türk diplomatlar, Fransa’nın SSCB ile 1935’te ittifak kurması nedeniyle yazdıkları raporlarında Fransız yetkililerinin yorumlarına yer vermiştir. Son bölümde ise sağcı liderlerin ve nihayet Yejov’un tasfiyesi anlatılmıştır. Türk Diplomatik Arşivi’nde erişime açılan belgelerin tanıklığında bütün Büyük Temizlik döneminde eski Bolşeviklerin ve Kızıl Ordu liderlerinin tasfiyesi sürecinin betimlenmesinin hedeflendiği bu çalışmada raporların işaret ettiği meseleler de Sovyet arşivi ve ikincil kaynaklardan yararlanılarak meseleye ilişkin genel bir manzara ortaya konulmaya çalışılmıştır.