Türk Kültüründe Hayvan Damgalama Geleneği: Samsun Yöresi Örneği

Abstract

Türk kültüründe mezar taşları, halı ve kilimler, demir aletler, süs eşyaları, mimari yapılar, silahlar, ağaçlar ve taşlar gibi birçok ögeye damga vurularak damgalama geleneğinin devam ettirildiği bilinmektedir. Bu kapsamda Türk kültüründeki damga geleneğinin en eski örneklerinden birisini hayvan damgalama geleneği oluşturmaktadır. Hayvan damgaları, mülkiyeti belirtmek için oluşturulmuş basit işaretler olarak görülebilir. Ancak bu genel kabulün aksine hayvan damgalama benzersiz ritüelleri, morfolojisi ve söz dizimleriyle mülkiyeti ifade eden basit işaretlerden çok daha geniş bir geleneği barındırmaktadır. Bu bağlamda somut olmayan kültürel mirasın önemli bir parçasını oluşturan damgalarla ve damga biçimli işaretlerle ilgili araştırmalar uzunca bir süredir bilim insanlarını meşgul etmektedir. Elde edilen bulgular, önemli bir alan yazın ve veri kaynağı oluşturmuş olsa da zengin bir damga geleneğine ev sahipliği yapan Anadolu’da hâlen araştırılmayı, tartışılmayı ve alan yazına kazandırılmayı bekleyen sayısız geleneksel uygulama ve damga örneği bulunmaktadır. Bu çalışma ile Samsun ili ve çevresindeki yerleşim birimlerinde uygulanan (1) hayvan damgalama geleneğinin tarihi ve kültürel bağlamı, (2) hayvan damgalarının işlevleri, (3) damgaların özellikleri, (4) damgalama sürecinin nasıl gerçekleştiği ve (5) kültür aktarımlarının kapsamlı bir şekilde analiz edilerek bir envanter oluşturulması amaçlanmaktadır. Bu araştırmada hayvan damgalama geleneğinin derinlemesine analizi ve betimlenmesi amaçlandığından nitel araştırma yönteminden yararlanılmıştır. Araştırma deseni olarak ise etnografya (kültür analizi) tercih edilmiştir. Veriler, katılımsız gözlem ve çeşitli mekanik gözlem araçları ile yarı yapılandırılmış görüşme formu kullanılarak toplanmıştır. Gözlem ve görüşme yapılacak grup, olasılıklı olmayan örneklem yöntemlerinden ölçüt temelli örnekleme yöntemine göre belirlenmiştir. Gözlem ve görüşmeler ile mandalar üzerine vurulan damgaların fotoğraf çekimleri için yapılan arazi çalışmaları 2019-2022 yılları Nisan-Ekim ayları arasındaki dönemde Yeşilırmak ve Kızılırmak Deltası Sulak Alanı ile Samsun’un farklı ilçelerinde yapılmıştır. Bu araştırmanın kuramsal boyutlarının oluşturulmuş olması nedeniyle katılımsız gözlem, mekanik gözlem araçlarıyla yapılan ses ve görüntü kayıtları ile yarı yapılandırılmış görüşmelerle elde edilen verilerin çözümlenmesinde betimsel analiz tekniği kullanılmıştır. Güvenilirliği test etmek için ise uzman görüşüne başvurulmuştur. Bulgular Samsun yöresinde hayvan damgalama geleneğinin önemli bir tarihi geçmişe ve kültürel bağlama sahip olduğunu göstermektedir. Araştırma sahasında özellikle mandalarda yoğunlaşmakla birlikte atlara da damga vurma geleneğinin devam ettiği görülmektedir. Çalışma sonucunda Samsun’da 104 hayvan damgası tespit edilmiş ve bunlar fotoğraflarla kayıt altına alınmıştır. Yörede tespit edilen bu damgaların (1) rakam ve sayılardan oluşan, (2) Latin alfabesi harflerinden oluşan, (3) Türk boylarının damgalarını anımsatan, (4) Osmanlı Türkçesi alfabesindeki harflerden oluşan ve (5) farklı ülke ve coğrafyalarda hayvanlara vurulan damgalarla benzer olan damgalar şeklinde sınıflandırılabildikleri tespit edilmiştir.