The Tradition of Abridgement in Rhetoric: Example of al-Miṣbāḥ fī ikhtiṣār al-Miftāḥ

Abstract

Öz İslami ilimlerin telifinde birçok farklı yöntem takip edilmiştir. Bunlardan biri de “ihti-sar” yöntemidir. Bu yöntemle telif edilen eserler genel olarak “muhtasar” eserler diye şöhret bulmuştur. Ayrıntıya girmeden konuları kısa ve özlü biçimde ele alan eserlere muhtasar dendiği gibi hacimli bir eserin özetlenmiş şekline de muhtasar denmektedir. Dil ilimlerinde erken dönemlerden itibaren başlamış olan ihtisar yöntemi belâgat il-minde de bu ilmin bağımsız bir ilme dönüşmesinden itibaren varlığını sürdürmüştür. Belâgat ilminde ilk ihtisar çalışması, Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Delâilü’l-i‘câz fî dirâye-ti’l-îcâz ve Esrâru’l-belâga adlı eserlerinin konularını yeniden tertip ve tasnif ederek özetleyen Fahreddin Râzî’nin Nihâyetü’l-i ‘câz fî dirâyeti’l-îcâz adlı eseri kabul edilir. Ancak bu ilimdeki ihtisar çalışmaları daha çok Sekkâkî’nin Miftâhu’l-‘ulûm’unun belâgata dair üçüncü bölümü etrafında yoğunlaşmıştır. Miftâhu’l-‘ulûm üzerine birçok ihtisar çalışması yapılmış olmakla birlikte bu esrin ilk muhtasarı İbnü’n-Nâzım diye meşhur olan Bedreddin b. Malik’in el-Mısbâh adlı eseridir. Bu çalışmada belâgat il-minde ihtisar geleneği hakkında giriş mahiyetinde kısaca bilgi verilecek ardından da Bedreddin b. Malik’in el-Mısbâh adlı eseri özelinde belâgat ilminde ihtisar geleneğinin artı ve eksileri irdelenmeye çalışılacaktır. Bu çerçevede ilgili eserin ana metin olan Miftâhu’l-‘ulûm’da yaptığı ihtisarlar, ziyadeler, kolaylaştırmalar ve bu eserin tertibinde yaptığı değişiklikler gibi durumlar ele alınacaktır. Dolayısıyla bu çalışmanın amacı ihti-sar geleneğinin bir tekrardan ibaret olduğu ve ait olduğu ilim dalına bir katkı yapmadı-ğı eleştirilerine haklılık payı irdelenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Arap Dili ve Belâgati, İhtisar, Sekkâkî, Bedreddin b. Malik, miftâhu’l-‘ulûm, el-Mısbâh Ana Fikir: Belâgat ilminde bir telif yöntemi olan "ihtisâr"ın eskinin tekrarından ibaret olmayıp bu ilme katkılarının delilleri. Öne Çıkanlar: 1. Belâgat ilminde ihtisar yöntemi diğer ilimlere göre daha geç dönem-lerde başlamıştır. 2. Belâgat ilminde ihtisar faaliyetleri Sekkâkî'nin Miftâhu'l-'ulûm adlı esri etrafında yoğunlaşmıştır. 3. Miftâhu'l-ulûm'un ilk muhtasarı Bereddin b. Malik'in el-Mısbâh adlı eseri, en meş-hur muhtasarı ise Kazvînî'nin Telhîsu'l-Miftâh'ıdır. 4. el-Mısbâh ilim dünyasında hayli ilgi görmüş kendisinden sonra bu alanda telif edilen birçok esere kaynaklık etmiştir. 5. el-Mısbâh mücerred bir özetleme değildir. Buna ek olarak ana metnin tertibinde yaptığı değişiklik ve ziyadeler başta olmak üzere alana birçok katkı sunmuştur.