ULUSLARARASI HUKUK ÇERÇEVESİNDE KÖYLÜ VE KIRSAL ALANDA ÇALIŞAN DİĞER KİŞİLERİN TOHUM HAKKI

Abstract

2018 yılında Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu, BM Köylülerin ve Kırsalda Çalışan Diğer Kişilerin Hakları Bildirgesi'ni kabul etmiştir. Söz konusu bildirgede, köylü ve kırsal alanda çalışan diğer kişilerin var olan medeni, siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel hakları teyit edilmiş ve grubun özel koşulları göz önüne alınarak kırsal alanda yaşanan yapısal sorunlar çerçevesinde bu haklar tanınmıştır. Ek olarak, üç yeni hak Bildirge çerçevesinde kabul edilmiştir. Bunlar; 15. maddede gıda hakkı ile birlikte düzenlenen gıda egemenliği hakkı, 17. maddede düzenlenen toprak (arazi) hakkı ve 19. maddede düzenlenen tohum hakkıdır. Bildirge’nin hazırlık çalışmaları tartışma sürecinde, çoğu devlet, fikri sınai mülkiyete ilişkin uluslararası düzenlemeler ile böyle bir hakkın çatışma doğurabileceğini işaret etmiştir. Konunun bir insan hakları belgesinde tartışılması yerine daha uygun değerlendirmelerde bulunabilecek WIPO ya da FAO gibi BM ihtisas organları bünyesinde tartışılmasının daha uygun olacağı ifade edilmiştir. Olası bir çatışmayı engellemek için Gıda ve Tarım için Bitki Genetik Kaynaklarına İlişkin Uluslararası Antlaşma’nın ilgili hükmünün doğrudan bildirgeye alınması teklif edilmiştir. Bununla birlikte, tohum hakkı, Bildirge’nin 19. maddesinde detaylı şekilde düzenlenmiş; köylüler ve kırsal alanlarda çalışan kişilerin, gıda ve tarım için bitki genetik kaynaklarıyla ilgili geleneksel bilginin korunması hakkı, gıda ve tarım için bitki genetik kaynaklarının kullanımından doğan faydaların paylaşımına hakkaniyete uygun katılım hakkı; gıda ve tarım için bitki genetik kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir kullanımıyla ilgili konularda karar verme sürecine katılma hakkı; tarladan (hasattan) ayrılan tohumları üretme ve çoğaltma malzemelerini saklama, kullanma, mübadele etme ve satma haklarının olduğu kayıt altına alınmıştır. Bu çerçevede çalışmada öncelikle Köylülerin ve Kırsalda Çalışan Diğer Kişilerin Hakları Bildirgesi’nin hazırlık çalışmalarına değinilerek, Bildirge’ye yönelen temel eleştiriler tartışılacaktır. Ardından, tohum meselesi, uluslararası fikri mülkiyet hukuku çerçevesinde ele alınarak, ilgili düzenlemelerden bahsedilecektir. Bildirge’nin hazırlık çalışmalarında ileri sürülen temel itirazlar analiz edilerek, böyle bir hakkının uluslararası hukuktaki ilgili düzenlemeler bakımından değerlenirilmesi yapılacaktır. Sonuç bölümünde ise tohum hakkının kabulünün dünyadaki gıda sistemi ve köylü hakları bakımından ne ifade ettiği üzerinde durulacaktır.