Abstract
Trudności z konceptualizacją pojęć nauk społecznych, która pozwoliłaby na przedstawienie ich precyzyjnej i jednoznacznej wykładni, są ich cechą swoistą, odzwierciedlającą specyfikę rzeczywistości społecznej w porównaniu do świata przyrody, a jednocześnie znakiem rozpoznawczym odróżniającym je od ścisłości aparatu pojęciowego właściwego naukom przyrodniczym. Skala tych proble- mów jest jednak różna w przypadku poszczególnych składników słownika nauk społecznych. Wymienione w tytule tego opracowania „kultura”, „kreatywność” i „życie codzienne” należą do typowych przykładów pojęć, których treść i za- kres dalekie są od jednoznaczności. Kłopot z nimi jest tym większy, że są – ze wskazaniem zwłaszcza na kulturę kluczowymi kategoriami tego słownika. Pro- blem ich definicji narasta i wykracza poza obszar teoretyczno-metodologicznych wątpliwości, gdy stają się one przedmiotem zainteresowań polityki i ekonomii, ponieważ oznacza to włączenie kultury, kreatywności i życia codziennego w kon- flikt określonych interesów, ideologiczne spory oraz do walki o władzę, której posiadanie pozwala narzucać prawomocny dyskurs, czyli określoną interpretację świata zadekretowaną przez instancje prawodawcze jako prawidłową i obowią- zującą w sensie i randze oczywistego per se prawa naturalnego. Prawomocny dyskurs decyduje więc o tym, czym jest kultura, co wchodzi w jej zakres, a co nie, które elementy kultury są bardziej wartościowe, a które mniej, czym charak- teryzuje się „kulturalny człowiek”, jakie przymioty oznaczają zaś jego przeci- wieństwo; jakie rodzaje działalności są „kreatywne” i tym samym kto zasługuje na włączenie do tzw. klasy kreatywnej, a także które sektory gospodarki tworzą tzw. przemysły kreatywne (przemysły kultury). Paternalizm prawomocnego dyskursu odpowiada wreszcie za miejsce życia codziennego z charakterystycz- nymi dla niego obszarami działalności i zajęciami w hierarchii wartości społe- czeństwa, które podlega panującej wiedzo-władzy. Życie codzienne jest zarazem tą sferą rzeczywistości społecznej, która w sposób wzorcowy ukazuje koloniza- cję tzw. świata życia (Lebenswelt) przez system społeczny. Poglądowej ilustracji politycznego uprzedmiotowienia tych dziedzin oraz pa- ternalizmu wiedzo-władzy uznawanej za prawomocną dostarcza paradygmat stan- dardowej polityki kulturalnej (SPK), posługujący się selektywno-wartościującą definicją kultury, ograniczanej zwykle do twórczości uznanej za artystyczną i jej pochodnych, oraz analogiczną koncepcją tzw. uczestnictwa w kulturze. SPK na- rzuca je za pomocą dostępnych narzędzi przemocy symbolicznej. W realizowanych działaniach operacyjnych upowszechnia i uprzystępnia wybrane przez właściwe instytucje kwalifikujące dobra kultury uznane za cenne (stanowiące tym samym tzw. kulturę „wyższą”) oraz kształtuje w społeczeństwie afirmatywny wobec nich stosunek. Powstające w efekcie odpowiednie, tzn. zgodne z przyjętym w SPK porządkiem aksjonormatywnym, kompetencje kulturowe, postawy i zachowania (konsumpcja kultury), po pierwsze, stają się istotnym czynnikiem określającym i podtrzymującym różnice stratyfikacyjne w społeczeństwie, po drugie, powszechnie postrzegane jako prawidłowe i znamionujące pożądany ideał osobowościowy „człowieka kulturalnego” legitymizują wiedzo-władzę będącą ich źródłem i ma- skują tym samym problem fałszywej świadomości, po trzecie wreszcie, pośrednio przyczyniają się do zachowania stabilności istniejącego systemu społecznego. Częścią krytycznej analizy systemu społecznego jest paradygmat krytycznej polityki kulturalnej (KPK), który nie jest jednak równorzędną propozycją wobec SPK, nie jest bowiem ani jedynie jej prostym przeciwieństwem, ani nie ograni- cza się do samej jej krytyki. Oba paradygmaty dzieli jakościowa różnica wyni- kająca z całkowicie odmiennej podstawy teoretyczno-metodologicznej, krytycz- nej diagnozy rzeczywistości oraz programu pozytywnego polityki kulturalnej, które tworzą KPK. Cultural studies, teoria kultury i ogólna teoria ekonomii praktyk P. Bourdieu, teoria wiedzo-władzy (dyskursu) M. Foucault, pedagogika krytyczna czy Critical Management Studies (CMS) dostarczają instrumentarium analityczne demaskujące arbitralność definicji podstawowych pojęć, którymi posługuje się SPK, podporządkowanie wybiórczo i normatywnie określanej kultu- ry oczekiwaniom wiedzo-władzy, paternalizm programów propagujących drogą wielokanałowej przemocy symbolicznej określoną wizję kultury i konsumpcji jej dóbr. Program pozytywny jest konsekwencją przyjętych w KPK założeń teo- retyczno-metodologicznych: otwarcia sztywnych granic kultury i złamania jej stereotypowego obrazu poprzez uwzględnienie faktu różnorodności kulturowej świata społecznego (zarówno w wymiarze diachronicznym, jak i synchronicz- nym), a tym samym włączenia w jej obszar pozaartystycznych dziedzin życia społecznego; dowartościowania zwyczajowo lekceważonych obszarów różnie identyfikowanej i nazywanej kultury: popularnej, ludycznej, wernakularnej, ple- bejskiej, masowej itp.; rewizji elitarystycznego mitu, jakoby kreatywność miała być udziałem jedynie wybranych jednostek i środowisk społecznych, stanowią- cych ekskluzywną klasę kreatywną, co oznacza innymi słowy „odkrycie” warto- ści pracy defaworyzowanych i marginalizowanych ról społecznych, systema- tycznie wykluczanych przykładowo z przestrzeni mass mediów. Mało spektaku- larne, prozaiczne, ale niezbędne zarówno z punktu widzenia egzystencjalnych potrzeb jednostki, jak i funkcjonalności systemu społecznego (ze szczególnym uwzględnieniem jego gospodarki), charakterystyczne dla życia codziennego formy pracy dzielą tutaj los pogardzanych i nieobecnych w tej przestrzeni przed- stawicieli tradycyjnych zawodów, będących przy okazji dowodem szerzonej w środkach masowego przekazu iluzji wejścia w fazę gospodarki wyłącznie kognitywnej, a więc zdematerializowanej pracy i produkcji. KPK jest więc wy- mierzona przeciwko elitarystycznej koncepcji społeczeństwa opartej na arbitral- nych podziałach na kulturę „wyższą” i „niższą”, elity i masy, prawodawców („ekspertów”) w zakresie kultury artystycznej i „laików”, którzy winni się ich decyzjom podporządkować, sakralizowane dzieła sztuki i ich twórców oraz znajdujące się po przeciwległej stronie pospolite czynności życia potocznego i jego uczestników. O ile zatem SPK promuje „demokratyzację kultury” (demo- cratization of culture), czyli popularyzację wybranych wedle określonych kryte- riów dóbr, które w rezultacie zyskują status uprzywilejowanych, o tyle KPK w programie „demokracji kulturowej” (cultural democracy) opiera się na zasa- dzie relatywizmu kulturowego i równorzędności wytworów kultury (z wyjąt- kiem przypadków patologicznych) oraz egalitaryzmu zarówno ich twórców, jak i odbiorców, którymi zresztą mogą być naprzemiennie. Oryginalność paradygmatu KPK polega zatem na połączeniu opisowego i normatywnego wymiaru wyróżnionych zagadnień. Jest to zarazem egzemplifi- kacja faktu, że stosowanie w praktyce badawczej pryncypialnej i skądinąd ele- ganckiej metodologicznej reguły niewartościowania jej przedmiotu napotyka w naukach empirycznych (a zwłaszcza w naukach społecznych) na poważne przeszkody, ukazujące trudność wyznaczenia i utrzymania sztywnych granic oddzielających porządek zdań opisowych od porządku sądów oceniających. Po pierwsze, choć hume’owska gilotyna kategorycznie i zasadnie odcina to, co jest, od tego, co być powinno, ponieważ z formalnego punktu widzenia z tego pierw- szego nie wynika to drugie, to jednoznaczność rozróżnienia is i ought, czyli opisu i oceny naruszają potencjalne wątpliwości dotyczące obiektywizmu od- powiedzi na pierwsze z pytań. Każdy opis oparty jest bowiem na określonych, często ukrytych i nie zawsze uświadamianych założeniach wstępnych, które determinują kreślony obraz rzeczywistości już na elementarnym poziomie sto- sowanego języka: zarówno w zakresie aparatu pojęciowego, jak i reguł syntak- tycznych, za pomocą których jest ona opisywana. Można zgodzić się z T. Boy- lanem i P. O’Gormanem, którzy określili stwierdzenie W. Quine’a, że „nasze zrozumienie czym są przedmioty, to przede wszystkim opanowanie tego, co mówi o nich teoria” (Quine, 1960, 16), „truizmem współczesnej filozofii nauki” (Boylan, O’Gorman, 2006, 3). Trudno bowiem uznać spostrzeżenie Quine’a czy metaforę K. Poppera, porównującego teorie do sieci chwytających to, co identy- fikujemy następnie jako rzeczywistość, za odkrywcze, mając w pamięci cho- ciażby arystotelesowską relację materii i formy, odwracającą zdroworozsądko- wy porządek poznania kartezjańską metodę filozoficzną czy jej rozwinięcie w epistemologii Kanta, w której pojęcia stają się warunkiem doświadczenia, a podmiot twórcą przedmiotu. Ponieważ jednak pozytywistyczny mit hiperfak- tualizmu o możliwości opisywania rzeczywistości w języku zdań protokolarnych wolnym od jakichkolwiek założeń ma ciągle swoich wyznawców, przypomnienie od czasu do czasu tej prawdy wydaje się uzasadnione. Po drugie, KPK, przyjmu- jąc w punkcie wyjścia antropologiczną, a więc opisową definicję kultury, płyn- nie przechodzi do oceny paradygmatu SPK (m.in. jej selektywno-wartościującej wykładni kultury, paternalizmu programów uczestnictwa w kulturze, przemocy symbolicznej), a następnie przedstawia własną propozycję, której trzonem jest wartościująca w swej wymowie, zdecydowana obrona dyskryminowanych w SPK dziedzin kultury i ich reprezentantów. Nawiązując do klasycznego opracowania z socjologii wiedzy, o ile SPK ma charakter ideologii, o tyle KPK – wbrew nadziejom stwarzanym swą silną pod- budową teoretyczno-metodologiczną oraz celną diagnozą kultury i problemów z nią związanych – jawi się w ostateczności jako utopia. Bez względu na to czy SPK jest ideologią w sensie „zbiorowej nieświadomości” (das kollektiv-Unbe- wußte), która zarówno jej autorom, jak i ofiarom „zaciemnia (…) rzeczywistą sytuację społeczeństwa”, czy też jest zamierzonym jego okłamywaniem, przyj- mowana w świadomości zbiorowej jako rodzaj prawa naturalnego działa na rzecz stabilizacji systemu społecznego i utrwalania panującej wiedzo-władzy. Celem myślenia utopijnego jest zaś zmiana istniejącego porządku społecznego, który jednak nie jest przez jego reprezentantów właściwie rozpoznany (Mannheim, 1992, 32, 162). O ile ideologie budzą niekiedy niepokój, a nawet grozę, gdy przybierają postać fundamentalistycznego fanatyzmu, o tyle utopie, traktowane jako mrzonki, fantazje czy intelektualne fanaberie, zwykle są lekceważone. Nie- jednokrotnie jednak mogą być ożywczym źródłem inspiracji, bezcennego dla twórczej refleksji sceptycyzmu wobec utartych poglądów i naturalnego nasta- wienia do rzeczywistości, demitologizacji jej obrazu postrzeganego jako odbicie prawdy. Ignorowanie wartości utopii samo w sobie jest przejawem charaktery- stycznego dla fałszywej świadomości ideologicznego zniewolenia, ponieważ „społeczeństwu niezdolnemu do wytworzenia utopii i poświęceniu się jej grożą skleroza i ruina” (Cioran, 2008, 115). Realizacja celów i upowszechnienie war- tości KPK zdają się w istniejących warunkach społecznych niemożliwe, jednak jej walory poznawcze i emancypacyjne są nie do przecenienia.