Dialog z chatbotem. Ujęcie mediolingwistyczne

Abstract

Dialogi z chatbotami stają się coraz powszechniejszą formą komunikacji obecną we współczesnych społeczeństwach. Jako nowa forma komunikacji dia- log taki1 jest ciekawym zjawiskiem nie tylko dlatego, że różni się od tych już wcześniej znanych, ale także z tej przyczyny, iż wpływa na społeczeństwo i jego praktyki komunikacyjne w ogóle. Możliwość rozmowy w języku naturalnym z czymś innym niż człowiek2 stanowi pewną nowość w naukach o komunikacji społecznej i mediach3. Do tej pory komunikację definiowano na wiele sposo- bów, zazwyczaj wychodząc od telekomunikacji, skupiając się na przekazywaniu informacji (transmisyjne modele komunikacji4). Następnie na komunikację pa- trzono jako na rytuał5 bądź orkiestrę6, gdzie nacisk kładziono przede wszystkim na komunikację międzyludzką7, akcentując głównie społeczne tworzenie zna- czeń, symboliczną charakterystykę samego procesu, uczestnictwo w komunika- cji (a nie jej tworzenie). Część badaczy natomiast w komunikacji akcentuje moż- liwość konstruowania świata społeczno-kulturowego8. Z punktu widzenia badacza komunikacji i mediów dialog człowieka z chat- botem, którego funkcjonowanie opiera się w dużej mierze na sztucznej inteli- gencji, nie jest już – jak w początkowym okresie rozwoju chatbotów – prostym wydawaniem poleceń (więcej na ten temat w rozdziale 1), lecz pewnym rodza- jem rozmowy, która ma swoje konsekwencje społeczno-kulturowe9. Przedmiotem badań poddanym oglądowi naukowemu w niniejszej pracy jest dialog z chatbotem konwersacyjnym. Warto podkreślić, że nie każdy chatbot, z którym można prowadzić rozmowę, jest chatbotem konwersacyjnym10. Dotych- czasowe badania dotyczące chatbotów skupiały się przede wszystkim na aspek- tach technologicznych (informatycznych)11, czasem społecznych12. Analiza litera- tury pokazuje natomiast brak opracowań podejmujących tę problematykę z perspektywy mediolingwistyki. Istnieje luka wiedzy w zakresie języka dialogu ludzi z chatbotami oraz konstrukcji takich dialogów i szerszego umiejscowienia ich w badaniach nad komunikacją społeczną. Nieliczne badania, które w jakimś stopniu dotykają tematu języka takiego dialogu, skupiają się przede wszystkim na analizach ilościowych dialogów prowadzonych w języku angielskim13 lub na kwe- stii przetwarzania języka naturalnego w ujęciu informatycznym. Uwzględniając przedstawione spostrzeżenia dotyczące stanu badań nad dia- logiem z chatbotami, zasadne wydaje się przyjrzenie się temu zagadnieniu za- równo z punktu widzenia samej konstrukcji takiego dialogu i jego różnych reali- zacji, jak i uwarunkowań społecznych i technologicznych, które o jego kształcie decydują. Dla tak zakreślonego obszaru badawczego odpowiednim spojrzeniem może być ujęcie mediolingwistyczne14, którego celami badawczymi, jak podaje D. Kępa-Figura, są: „opis właściwości medialnie zapośredniczonego tekstu jako przedstawiciela danego gatunku, z jego uwarunkowaniami strukturalnymi (for- malnymi), poznawczymi, pragmatycznymi i stylistycznymi, a także opis tego tekstu jako wyimka reprezentowanego przezeń dyskursu”15. Nie mniej użytecz- ny dla zaprojektowanych badań jest „drugi, ostateczny cel mediolingwistyki […] dążenie do zrozumienia komunikacji medialnej, uchwycenie jej zmiennej natury, odkrywanie sposobów jej funkcjonowania”16. Osiągnięcie celów badań medio- lingwistycznych, jak stwierdza B. Skowronek, powinno opierać się na krytycz- nym podejściu do badania komunikacji17. Dlatego w niniejszej książce za pod- stawową przyjęto perspektywę krytyczną, przy czym uzupełniono ją pewnymi elementami tradycji fenomenologicznej i socjokulturowej18. W przedstawionych w monografii analizach dużą wagę przykłada się do aspek- tu mediolingwistyki podkreślanego przez H. Stöckla, czyli do „uwarunkowań me- dialno-komunikacyjnych, tj. założeń rzeczowych, technicznych i instytucjonal- nych”19 powstawania dialogów z chatbotami i ich społecznego funkcjonowania oraz odbioru. Przeprowadzone badania dialogów z chatbotami uwzględniają także postu- lat K. Kaszewskiego wskazującego na to, że mediolingwistyczne analizy, których podstawą są „badania językowej warstwy dyskursów medialnych […] dotyczą języ- ka w użyciu […] uwikłanego w wielowymiarowe konteksty pozajęzykowe (jak każda rzetelna analiza określonego dyskursu)”20. Głównym celem badawczym niniejszej pracy jest opis dialogu człowieka z chatbotem konwersacyjnym w ujęciu mediolingwistycznym. Opis przeprowadzo- no na kilku, wyróżnionych przez M. Wojtak21, płaszczyznach: struktury takiego dialogu, jego pragmatyki, stylistyki oraz aspektu poznawczego wraz z odbiorem społecznym. Wielopłaszczyznowy opis dialogu powstał na podstawie analiz zgro- madzonych korpusów dialogów ludzi z chatbotami oraz badań ankietowych respon- dentów rozmawiających z chatbotami, uzupełnionych wywiadem pogłębionym22. Podstawowe pytanie badawcze w niniejszej pracy brzmi: czym charaktery- zuje się dialog z chatbotem konwersacyjnym? Przyjęto, że aby rozważyć tę kwe- stię, trzeba odpowiedzieć na pytania szczegółowe: jaka jest struktura dialogu z chatbotem konwersacyjnym? Czy taka struktura jest charakterystyczna tylko dla dialogów z chatbotem konwersacyjnym, czy też jest ona podobna do struktu- ry dialogów międzyludzkich? Co wpływa na taką a nie inną strukturę dialogów z chatbotem? W jaki sposób ograniczenia technologiczne i uwarunkowania spo- łeczne wpływają na taką strukturę? Czy charakterystyka społeczna użytkowni- ka23 wchodzącego w dialog z chatbotem ma wpływ na strukturę takiego dialogu? Czy siły illokucyjne i ruchy dialogowe w dialogach z chatbotem konwersacyj- nym wchodzą we wzajemne korelacje? Jakie są dominujące gry dialogowe w dialogach z chatbotem konwersacyjnym i od czego zależy ich wybór? Czy w dialogu z chatbotem konwersacyjnym mamy do czynienia z jakimś charakte- rystycznym układem ról nadawczo-odbiorczych? Czy w dialogach z chatbotem istnieje intersubiektywny kontekst? Czy można mówić o dyskursie chatbotów (lub konkretnego chatbota), a jeśli tak, to jakim uwarunkowaniom taki dyskurs podlega? W jaki sposób funkcjonuje on w dialogach z człowiekiem? Uzyskanie odpowiedzi na podniesione kwestie pozwala spojrzeć na dialogi ludzi z chatbo- tami z perspektywy mediolingwistycznej i prowadzi do charakterystyki takiej komunikacji z konstytutywnego punktu widzenia oraz umożliwia wyjście poza transmisyjny model komunikacji. Pierwszy rozdział monografii poświęcono chatbotom, ich typologiom i uwarunkowaniom technicznym. Zwrócono szczególną uwagę na te zagadnienia techniczne, które wpływają na sposób tworzenia kroków dialogowych oraz na kształt dialogu. W rozdziale tym zaprezentowano również badania literaturowe dotyczące relacji ludzi z chatbotami, a także zastanowiono się nad miejscem chatbotów w systemie medialno-technologicznym. W drugim rozdziale przedstawiono różne rozumienia pojęcia dialogu, sku- piając się na tych, w które może się wpisać komunikacja z chatbotem konwersa- cyjnym. W związku z tym, że badane w pracy chatboty dostępne są jako aplika- cje webowe24, zwrócono uwagę na uwarunkowania dialogu w przestrzeni internetowej, a w szczególności na charakterystykę dialogu ludzi za pomocą komunikatorów internetowych oraz człowieka z chatbotem. Poruszono temat autentyczności i pozorności25 dialogu z chatbotem, przykładając ustalenia filozo- fii dialogu26 do nowego zjawiska, jakim jest dialog z chatbotem konwersacyj- nym27. Podjęto również refleksję nad tym, czy chatbot może być partnerem w dialogu. Rozdział ten jest również wprowadzeniem do rozdziału trzeciego, w którym zaprezentowano różne podejścia badawcze do analizy dialogu. Rozdział trzeci stanowi zatem prezentację współczesnych sposobów bada- nia dialogów. Szczególną uwagę zwrócono na teorie wpisujące się w myślenie krytyczne o komunikacji, przede wszystkim analizę dyskursu oraz te, które były często wykorzystywane przy analizie lub tworzeniu chatbotów. Osobny podroz- dział poświęcono wkładowi polskich badaczy do badań nad dialogami, m.in. ze względu na to, że materiał badawczy jest głównie w języku polskim28. W ostat- nim podrozdziale zaprezentowano wyniki już przeprowadzonych badań nad językiem chatbotów i dialogiem z nimi. W czwartym rozdziale opisano nowe, zaproponowane mediolingwistyczne podejście do badania dialogów z chatbotami. Scharakteryzowano również mate- riał badawczy i zaprezentowano krok po kroku postępowanie badawcze. W piątym rozdziale zamieszczono wyniki badań korpusowych dotyczących dialogów z wybranymi chatbotami na wszystkich wymienionych wcześniej poziomach. Wyniki te pozwoliły odpowiedzieć na tę część pomocniczych pytań badawczych, które dotyczą m.in. ich struktury, typów relacji nadawczo- -odbiorczych, wpływu na takie dialogi uwarunkowań społecznych użytkowni- ków i ograniczeń technologicznych oraz aspektów poznawczych związanych z analizą dyskursu. Poza tym przeanalizowano dialogi międzyludzkie przepro- wadzane na kształt dialogów z chatbotami, szukając m.in. różnic i podobieństw między takimi dialogami a dialogami z chatbotami. Zakończenie niniejszej pracy stanowi syntezę przeprowadzonych dociekań i analiz dotyczących dialogów z chatbotami konwersacyjnymi. Analizie poddano odpowiedzi na postawione w pracy pytania badawcze, dzięki czemu wykazano osiągnięcie założonych celów rozprawy. Wskazano także ograniczenia przepro- wadzonych badań oraz zarysowano perspektywy dalszych rozważań. Sugestie dotyczące przyszłych badań w tej dziedzinie wynikają nie tylko z dostrzeżonych ograniczeń przeprowadzonych analiz (i wynikających z nich implikacji), ale także z dynamiki zmian przedmiotu badawczego, jakie następują wraz doskona- leniem technologii chatbotów oraz wraz z nabywaniem przez użytkowników nowych doświadczeń w prowadzeniu dialogów z chatbotami. Szczególne podziękowania chciałabym złożyć Profesorowi Jerzemu Gołu- chowskiemu za pasjonujące rozmowy, techniczne dociekania i inspirujące spory. Profesorowi Krzysztofowi Kaszewskiemu serdecznie dziękuję za wnikliwą re- cenzję i uwagi, które wpłynęły na kształt książki. Chciałabym również podzię- kować Profesor Danucie Kępie-Figurze za pokazanie mi świata badań mediolin- gwistycznych, a Profesorowi Krzysztofowi Wieczorkowi za możliwość udziału w seminariach filozoficznych dotyczących sztucznej inteligencji.