Koniec ery tradycyjnych spisów ludności

Abstract

W monografii przedstawiono obserwowane w ostatnim czasie zmiany metod przeprowadzania spisów ludności oraz ocenę ich jakości. Opisano ich zasięg oraz zróżnicowanie. Jednocześnie ukazano konsekwencje wprowadzanych rozwiązań. Omawiając różnorodne rozwiązania, podjęto dyskusję ich możliwości oraz ograniczeń. Kompleksową ocenę jakości spisów przeprowadzono najpierw w odniesieniu do kryteriów jakości według definicji Eurostatu, a następnie oceniając badanie pod względem demograficznym, zwłaszcza w zakresie kompletności. W szczególności przedstawiono następujące problemy: dyskusję podstawowych pojęć i własności spisu ludności, wskazanie konsekwencji przyjęcia określonej definicji ludności spisowej, klasyfikację i prezentację metod przeprowadzania spisów, ocenę jakości spisów, ich możliwości i ograniczeń w świetle międzynarodowej definicji jakości badań statystycznych, przedstawienie rodzajów błędów i metod ewaluacji spisów ludności, ocenę kompletności spisu NSP 2011, próbę odpowiedzi na pytanie o perspektywy spisu ludności w świetle dostępnych źródeł danych i rozwoju metodologii, z uwzględnieniem międzynarodowych standardów statystyki publicznej. Głównym powodem zmian metodologii przeprowadzania spisu była chęć redukcji kosztów, ale wszystkie państwa zgodnie podkreślają także dążność do poprawy jakości wyników spisu. Ograniczenie kosztów spisu można osiągnąć w różny sposób, jednak niewątpliwie największe znaczenie w tej kwestii ma decyzja dotycząca wykorzystywanych źródeł danych. Dlatego tak istotne jest rozstrzygnięcie dotyczące tradycyjnego spisywania całej populacji bądź ograniczenia się tylko do podstawowych pytań demograficznych (krótki formularz), podczas gdy odpowiedź na pytania dotyczące kwestii społecznych i ekonomicznych (długi formularz) opracowana jest na podstawie reprezentacyjnego badania gospodarstw domowych. Zasadnicza zmiana dotyczy w szczególności wykorzystania danych rejestrów administracyjnych i innych źródeł pozastatystycznych przy rezygnacji z tradycyjnego badania w terenie. W dyskusji podstawowych pojęć i własności spisu ludności zwrócono uwagę na właściwe rozumienie i interpretację właściwości spisów tak w kontekście metody ich przeprowadzania, jak również jakości. Wykazano bezzasadność twierdzeń o niespełnieniu przez spisy oparte na rejestrach wymogu powszechnego i indywidualnego spisywania. Omawiając konsekwencje przyjęcia określonych definicji ludności spisowej rezydującej i faktycznej, wskazano na sięgające 1,5 mln osób rozbieżności szacunków wynikające ze sposobu ujęcia migracji długookresowych oraz odwoływania się do obowiązujących regulacji prawnych. Przy ocenie jakości spisu jako badania statystycznego skorzystano z międzynarodowej definicji jakości badań statystycznych, oceniając je według sześciu kryteriów: (i) przydatności, (ii) dokładności, (iii) terminowości i punktualności, (iv) dostępności i przejrzystości oraz (v) porównywalności i (vi) spójności. W zakresie klasyfikacji rodzajów błędów i metod ewaluacji spisów zaprezentowano autorskie zestawienie rodzajów błędów nielosowych z uwzględnieniem źródeł danych wykorzystywanych w badaniu. Podjęto też próbę kompleksowej ewaluacji spisu z perspektywy demograficznej, jako badania stanu i struktury ludności, odnosząc ocenę kompletności do NSP 2011. Zastosowano różne metody analizy demograficznej z wykorzystaniem jednego oraz kilku źródeł informacji. Badaniem kompletności objęto całą populację ze szczególnym uwzględnieniem niemowląt, dzieci oraz osób starszych. Spośród metod demograficznych zastosowano analizę ‘przetrwania między urodzeniem a spisem’, metodę ‘postarzania’ zgodnie z prawdopodobieństwem przeżycia według odpowiednich dla danego wieku i roku kalendarzowego tablic trwania życia oraz analizę stanu i porządku wymierania stulatków. Oceniając jakość spisu z 2011 r., wykorzystano dane poprzednich spisów, w szczególności NSP 2002, ewidencji ruchu naturalnego ludności w zakresie urodzeń i zgonów, bieżących bilansów ludności. W niezbędnym zakresie wzbogacono je danymi rejestrów administracyjnych oraz instytutów statystycznych innych państw, spisu ludności w Anglii i Walii w 2011 r., co pozwoliło wprowadzić elementy tzw. statystyki lustrzanej. W dyskusji perspektyw spisu ludności odwołano się do rekomendacji organizacji międzynarodowych oraz koncepcji spisu planowanego na 2021 rok w Polsce. Rozważania te stanowią ustosunkowanie się autorki do przedstawionych w dokumentach GUS propozycji.