ÁRMİN VÁMBÉRY’DEN CEDİTÇİ AYDIN MUHAMMED FATİH KERİMÎ’YE MEKTUPLAR

Abstract

Ármin Vámbéry, on dokuzuncu yüzyıl ve yirminci yüzyılın ilk çeyreği arasında Rusya Türkleri arasında ortaya çıkan yenileşme hareketlerini yakından takip eden isimlerdendir. Ona göre özellikle İdil-Ural bölgesi aydınlarının, modern zamanın gereklilikleri doğrultusunda hareket etme gayretleri ve bu yönde ortaya koydukları faaliyetler, Batı’nın, Asyalı şeklinde küçümsediği bir toplum adına önemli gelişmelerdi. Zira, günümüzde Ceditçilik olarak tanımlanan bu yenileşme faaliyetlerinin temsilcileri, sadece kültürel bir canlanma ortaya koymadılar, sosyal ve siyasi alanda da Çarlık idaresi karşısında haklarını savundular. Bu gelişmeler ünlü Macar müsteşrik Vámbéry tarafından ilgiyle karşılandı; kendisi yenileşme hareketleri hakkında eserler ortaya koymakla kalmadı, Rusya Türklerinin Batı dünyasında tanıtılmasında da önemli bir rol üstlendi The Times gazetesinde bu yönde yazılar kaleme aldı, İsmail Bey Gaspıralı, Rızaeddin Fahreddin ve Fatih Kerimî gibi dönemin önde gelen aydınlarıyla doğrudan iletişim kurdu; onlar tarafından yayınlanan eserler ve süreli yayınları yakından takip etti. Özellikle Muhammed Fatih Kerimî ile hayatının sonuna kadar iletişim halinde bulundu. İkili arasında İstanbul’da başlayan dostluk fikri anlamda bir etkileşimi de beraberinde getirdi. Bu çalışmada, Vámbéry tarafından Muhammed Fatih Kerimî’ye gönderilen, hâlihazırda Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi’nde bulunan mektuplar ele alınacaktır. Bu çerçevede Vámbéry’nin Tatar yenileşme hareketine yönelik ilgisi üzerinde kısaca durularak, İdil-Ural Türkleri hakkındaki değerlendirmelerine yer verilecek ve son olarak mektupların Latin harflerine aktarımı yapılacaktır.