“GAZETE TA‘BÎR OLUNUR HAVÂDİS KÂĞITLARI…”: OSMANLI SİYASETİNDE SİYASÎ BİLGİ VE İSTİHBARAT KAYNAĞI OLARAK YABANCI GAZETELER (1720-1789)

Abstract

Avrupa-merkezci ve ilerlemeci tarih yazımında önemli bir yer tutan “geri kalmışlık” tezinin temellendirildiği alanlardan biri de matbaa ve onun etrafında yaşanan gelişmelerdir. Matbaanın yaygınlaşması ve bilgi üretim-dağıtım süreçlerinde yaşanan değişim ile Avrupa’nın “ilerlediğini”, diğer medeniyetlerin bu ilerlemeye “geç kaldığını” öne süren söz konusu tez, bu makalede, Osmanlı arşiv kayıtları ve güncel Avrupa literatürü yardımıyla sorgulanmaktadır. İlk planda Avrupa’da matbaanın yaygınlaşması, okur-yazarlığın artışı, sözlü ve el yazması kültürden matbû kültüre geçişin altındaki muharrik gücün keyfiyeti ve Osmanlıların bu değişimleri ne şekilde algılayıp idrak ettikleri üzerinde durulmaktadır. Bu süreçlerin bir sonucu olarak XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa’da önemli bir siyasî, ticarî ve istihbarî bir bilgi kaynağı hâline gelen gazetelerin, XVIII. yüzyıl başı itibariyle Osmanlı siyasetinin daimi bilgi kaynakları arasına girişi ve asır boyunca yaşanan dış ve iç gelişmelerle paralel bir şekilde bir istihbarat kaynağı olarak yükselişi, çalışmanın esas meselesini teşkil etmektedir. Karlofça Antlaşması ile fetihçi siyaset anlayışını, savaş meydanlarından diplomasi masasına kaydıran Osmanlı siyasetçilerinin, diplomatik sahada ellerini kuvvetlendirebilmek amacıyla siyasi bilgi kaynaklarını çeşitlendirme yoluna gitmeleri ve değişen dünyayı okuma gayretlerinin bir çıktısı olarak Avrupa gazetelerini yakından takip etmeleri Osmanlı arşiv kaynakları ışığında nazara verilmektedir. Bir bî-haber olma durumundan ziyade “derin bir zihniyet farkı”na işaret eden bu çalışma, Osmanlı siyasetçisinin, bir yeniliği anlamlandırma sürecinde yaşadığı med-cezirleri yani meselenin, “ilerleme-gerileme” tartışmasına indirgenemeyecek çetrefilli yapısını da ortaya koymaktadır.