Türk sözlükçülüğüne katkı sağlayabilecek yönleriyle, tarihsel sözlüklerin anıtsal bir örneği olan Thesaurus Linguae Latinae (TLL)

Abstract

Thesaurus Linguae Latinae [Latin Dilinin Hazinesi], kısa adıyla TLL, 19. yüzyılın son çeyreğinde beş Alman üniversitesinin ortak girişimiyle, klasik filolog Eduard Wölfflin’in önderliğinde başlayan, yüzlerce fasikülü, onlarca cildi yayımlanan ama yazımı henüz tamamlanmamış olan bir tarihsel sözlük projesidir. Zamanla başka ülkelerden üniversitelerin, bilimsel dernek ve toplulukların da katılmasıyla projeye destek veren kurumların sayısı günümüzde 30’a ulaşmıştır ve türünün anıtsal örneklerinden biri olan TLL başka dillerdeki benzer sözlüklere de esin kaynağı ve model olmaya devam etmektedir. İlk fasikülü 1900 yılında çıkan TLL bugün R harfindedir ve mevcut proje ekibinin öngörüsüne göre 2050’den önce tamamlanmayacaktır. Dijital araçların filolojideki yoğun kullanımı da araştırma ve yazım süreçlerine şimdilik oldukça sınırlı katkı sağlamaktadır çünkü günümüzde yeni maddelerin hazırlanış yöntemi 20. yüzyıl başında ilk maddelerin hazırlanışından, kompozisyondaki değişimler dışında özde pek farklı olmayıp, malzemenin çözümlenmesi, yorumlanması ve madde hâline getirilmesi yazar ile editörlerin filoloji ve leksikografi donanımını gerektirmektedir. Dilbilimsel tanımıyla ölü bir dil olan Latince için bu kadar ayrıntılı, zorlu ve uzun süre isteyen bir sözlüğün hazırlanmasını ve tamamlanmamış bir sözlüğün verimliliğini sorgulayanlar olabilir ama Latin filologları için TLL sadece bir başvuru kaynağı değildir; kendi kültür dairesinde etkisi hiç azalmamış kadim bir dille ve bu dilin doğal kullanıcılarının dünyasıyla filoloji çerçevesinde kurduğumuz ilişkinin, sözcüklerin tarihine ilişkin bir araştırma, düşünme ve yorumlama deneyiminin somutlaşmış hâlidir. Dolayısıyla bu yazı da Latincenin sayısız başvuru kaynaklarından birinin tanıtımı değil, söz konusu filolojik deneyimin TLL özelindeki bireysel bir kesitidir. Projeye baştan itibaren ev sahipliği yapan Bavyera Bilimler Akademisi’ndeki gözlemlerimizi de içeren bu yazıdaki bilgi ve tespitlerin Türkiye Türkçesinin uzun süredir beklenen tarihsel sözlük projesinin yeniden hayata geçmesi durumunda somut katkı sağlayacağı kanısındayız.