Denetim Ücreti Üzerinde Etkili Olan Faktörler: Borsa İstanbul İmalat Sektöründe Bir Araştırma

Abstract

Çalışmanın amacı denetim ücreti üzerinde etkili olan faktörleri tespit etmektir. Denetim ücreti denetim kalite göstergelerinin bir unsuru olup, denetimde harcanan zaman ve emeğin karşılığını ifade etmektedir. Bu nedenle denetim ücreti denetim çabasını temsil eden bir gösterge olarak da dikkate alınmış ve çalışmanın problemi belirlenmiştir. Çalışmada “denetim çabası altında yatan faktörler nelerdir?” sorusundan hareketle 2020, 2021 ve 2022 dönemi için BIST İmalat Sektöründe kesintisiz işlem gören 160 şirkete ait 480 firma-yılı incelenmiş ve denetim çabasını temsilen bağımsız denetim ücreti alınmıştır. Bu sayede çalışmada denetlenen kalemler üzerinde harcanan çaba ve emek hakkında bilgi sahibi olunması amaçlanmaktadır. Ülkemizde denetim ücretlerinin 2021 yılından itibaren açıklanmaya başlanmasından ötürü literatürde az çalışma yapılabilmiştir. Bu nedenle çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Çalışmada bağımlı değişken olarak bağımsız denetim ücretinin doğal logaritması alınmış, bağımsız değişkenler için literatüre uygun olarak vekil değişkenler belirlenmiştir. Buna göre çalışmada oluşturulan bağımsız değişkenler denetlenen firma büyüklüğü, firma karmaşıklığı, doğal risk, karlılık oranları, finansal başarısızlık değişkenleri, değer artış ve azalışları ve borçluluk oranlarını temsil eden değişkenlerdir. Bağımsız denetim ücretlerine yönelik 2020 yılı verisi 2021 yılı mali tablolarında karşılaştırmalı olarak yer aldığından, araştırma kapsamına alınabilmiştir. 2023 yılı verileri ise çalışmanın yapıldığı dönemde henüz yayınlanmadığından ötürü temin edilememiştir. Yatay kesiti az olan verilerle panel veri analizi yapılmaya çalışılmış ve sonuçlar yorumlanmıştır. Zaman serisinin az olması çalışmanın kısıtını oluşturmaktadır. Çalışmanın bir diğer kısıtı ise denetim dışı gelirlerin çalışmaya dâhil edilmemiş olmasıdır. Çalışmada yer alan değişkenlere ait tanımlayıcı istatistiklere bakıldığında, Altman Z skorunun 2020 yılında 6,88, 2021 yılında 6,38 ve 2022 yılında 6,13 olduğu görülmektedir. Altman Z skoru finansal başarı kriteri 2,99 ve üstü olması gereği dikkate alındığında, işletmelerin finansal açıdan başarılı oldukları sonucuna ulaşılmıştır. Diğer dikkati çeken husus ise firma karmaşıklığını temsilen alınan ihracat oranıdır. İhracat oranı 2020 yılında ortalama 5,16 iken, 2021 ve 2022 yılında ortalama 0,28 olduğu görülmektedir. Bu nedenle pandemi sırasında ve sonrasında ihracat oranında çok ciddi kayıp olduğu görülmüş ve firmaların daha çok iç piyasaya yöneldiği sonucuna ulaşılmıştır. Son olarak faaliyetlerden sağlanan nakit akışlarında bu oranın 2020 yılında ortalama -0,02 olduğu görülmektedir. İmalat sektöründeki firmaların pandemi sürecinde nakit yetersizliği yaşadığı anlaşılmaktadır. Diğer değişkenlerde olağan dışı bir duruma rastlanmamıştır. Çalışmada tanımlayıcı istatistiki sonuçlar yorumlandıktan sonra panel veri analizine yönelik birim ve sabit etki varsayımları incelenmiş ve varsayımlardan sapma testleri uygulandıktan sonra çalışmanın verilerine en uygun olan analizin Driscoll - Kraay tahmincisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Driscoll-Kraay tahmincisi kullanılarak yapılan panel veri analizi sonucunda özetle denetçinin, varlık karlılığı yüksek olan firmalardan daha yüksek ücret talep ettiği, toplam varlıkları (bilançosu) büyük olan işletmelerden daha fazla denetim ücreti talep ettiği ve bu işletmeler için daha fazla denetim çabası gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır. Ancak firmanın karmaşıklığını temsilen oluşturulan yabancı ortaklık (iştirak) sayısı ve toplam iştirak sayısı ile anlamlı bir ilişkiye ulaşılamamıştır. Denetim ücreti üzerinde en çok etkili olan unsurun ise dört büyüklerle denetlenme durumunun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Buna göre en düşük ücreti yerel denetim firmaları alırken, en yüksek ücreti dört büyük denetim firmalarının aldığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmanın bir diğer sonucu ise değer artışı gibi tutarı daha subjektif belirlenen diğer kapsamlı gelir kaleminin denetim ücretini negatif etkilediğidir. Denetçilerin diğer kapsamlı gelir kalemleri üzerinde fazla bir çaba göstermediği sonucuna ulaşılmıştır. Bunun nedeni olarak denetlenen firmaların değer artış kazançları gibi gerçekleşmemiş gelirleri ifade eden kalemleri muhasebeleştirirken uzman değerleme şirketlerinden yararlanmaları olarak düşünülmektedir. Denetçilerin uzman denetim şirketlerinin yaptığı değerleme işlemi sonucunda muhasebeleştirilen tutarın doğru olduğunu kabul ettiği ve bu nedenle denetimde fazla çaba göstermedikleri öngörülmüştür.