Ziya Gökalp’in Pozitivist Düşüncesinde İslam: İslam Mecmuası’ndaki Şiirleri ve Makaleleri

Abstract

19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da yaygınlaşan pozitivist düşünce, II. Meşrutiyet sonrası Osmanlı düşünce hayatında da temsilciler bulmaya başlar. Osmanlı pozitivist literatürünü Auguste Comte’un Osmanlı Sadrazamı Mustafa Reşid Paşa’ya pozitivist felsefenin benimsenmesi amacıyla yazdığı ünlü mektup ile başlatabiliriz. Beşir Fuat, Ahmet Rıza ve Rıza Tevfik gibi düşünürleri bu literatürün içerisine dâhil etsek de sistematik bir pozitivist akımın gelişmiş olduğundan söz etmek zordur. Pozitivist düşüncenin Osmanlı’daki en önemli temsilcilerden biri olan Ziya Gökalp bir yandan Durkheim’i takip ederken diğer yandan özgün bir sosyoloji ekolü kurma arayışına girer. Gökalp, bilimsel sosyolojik metotları kullanarak Batı medeniyeti ile Türk kültürü arasında diyalog kurar ve modernleşen Osmanlı toplumunun problemlerine çözüm arayışına girer. Milliyetçi ve Türkçü akımın fikir babası Gökalp, Batı pozitivizmini metot olarak takip ederken başta İslam dini olmak üzere yerel değerleri de teorilerine dâhil ederek yeni bir ulusal kimlik arayışındadır. Bu bağlamda Gökalp’in toplum modeli bazı noktalarda Durkheim’ın pozitivist düşüncesinden de ayrışır. Auguste Comte’un üç hal kanununa dayanan Durkheim’a göre teolojik ve metafizik aşama geçilmiş pozitivist aşamaya gelinmiştir. Buna karşılık Gökalp dini tamamen dışlamayıp İslam’ın bireyin ve toplumun oluşmasındaki başat rolü üzerine düşünür. Gökalp’in bu konudaki düşüncelerini takip edebileceğimiz en iyi kaynaklardan biri İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı İslam Mecmuası’dır. Gökalp bu dergide yayımladığı makalelerinde “içtimai usul-i fıkıh” olarak adlandırdığı yeni bir yöntemle fıkıh ve sosyoloji arasındaki problemleri çözmeye çalışırken şiirlerinde de dinin sosyal ve bireysel hayattaki yerini şairanelikten uzak bir dille anlatır. “Şiirin değil şuurun hâkim olduğu” bir devirde yaşadığımızı iddia eden Gökalp, İslam Mecmuası’nda yer alan makalelerinde derin toplumsal tartışmalar yürütürken şiirlerinde estetik kaygılardan uzak ve sade bir dille ilahi temaları toplumsal meselelerle kaynaştırarak kullanır. Bu çalışmada Ziya Gökalp’in düşüncesinde İslam’ın yeri İslam Mecmuası’ndaki makaleleri ve şiirleri üzerinden incelenecektir.