ALTAY MASALLARINDA GELENEKSEL EKOLOJİK BİLGİNİN AKTARIM YOLLARI

Abstract

İlkel insan, kaos ve kozmos şeklinde devam eden hayat döngüsünde evreni tasavvur ederken farklı yaratımlar ortaya koymuştur. Yaratan, yaratılan, yaratılış, evren, tabiat, tabiat olayları gibi kavramların anlamlandırılmaya çalışıldığı dönemde, çevrenin gözlemlenerek tecrübelerin ortaya konulduğu ve gelecek nesiller için aktarım yolu olarak sözlü anlatılar seçildiği görülmektedir. Güney Sibirya Türklerinden olan Altay Türkleri, avcılık toplayıcılık, hayvan yetiştiriciliği, balıkçılık, tarım gibi pek çok kültürde deneyimler yaşamıştır. Bu denli çeşitliliğin olduğu geleneksel bilinç, ortaya çıkarttığı anlatılarda da zenginliği muhafaza etmiştir. Bilinmeyen zaman ve mekânda gerçekleşen yaratılış tasavvuru ile başlatılabilecek olan geleneksel ekolojik bilgi (GEB) ise Altay Türklerinin zengin anlatılarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Amprik sonuçlarla oluşturulan örnekler, bilgi ve inançların toplamından oluşur. 20. yüzyılın başlangıcından itibaren Batı’da çalışılan bu kavram alanının modern toplumun karşılaştığı sorunlarına çözüm sunabileceği fikri disiplinlerarası pek çok bilim şubesinin dikkatini çekmiştir. Ekoloji, insan ekolojisi, kültürel ekoloji, eko-ilkelcilik, ekofeminizim, derin ekoloji, ekosofi/mistik ekoloji, ekoeleştiri, yeni maddecilik, etno-ekoloji, ekolojik folklor gibi bir çok kuram bu dikkatin sonucu ortaya çıkmıştır. Bahsi geçen çalışma alanları evren ve tabiat unsurlarına dair bünyesinde farklı birçok görüş barındırmaktadır. Arkaik bilinç yapısının günümüze sözlü anlatımlar yoluyla taşıdığı örnekler, bu görüşlerin araştırılması bakımından önemlidir. Masallar sosyo-kültürel birikimin güçlü bir temsilcisidir. Bu birikim içerisinde masalın kendine zaman ve mekândan muaf bir alan açması geleneksel ekolojik bilgi bağlamında öne çıkmaktadır. Geleneksel bilincin kodlamalarını iletme görevi masallarda motifler aracılığı ile gerçekleştirilir. Berkes ve Kışlalıoğlu’nun ortaya koyduğu ekolojinin on temel ilkesi motif halleriyle Altay masallarında yer almaktadır. Her ne kadar modern dünyada masala çocuk özelinde dikkat çekilse de durum öyle değildir. Geleneksel bilincin yansıması pek çok motifi barındıran masallar, günümüz modern sorunlara cevaplar barındırması açısından her yaş grubuna hitap etmesi gereken anlatılardır. Bir folklor şubesi olarak masalın ele alındığı bu çalışmada, İbrahim Dilek tarafından alana kazandırılan Altay Masalları eserinde yer alan 108 masal incelenmiştir. İnceleme sonucu elde edilen bulgular geleneksel ekolojik bilgi kapsamında öne çıkan: Geleneksel ekolojik bilgi nedir?, Geleneksel ekolojik bilgi neden önemlidir?, Masallar geleneksel ekolojik bilgi açısından hangi motifleri barındırır?, Bu motiflerin günümüze aktarılması önemli midir? vb. sorulara cevap aranmıştır.